Przyroda w gospodarskich encyklopediach doby staropolskiej: Krescentyn i Haur

Abstract

Artykuł poświęcony jest rekonstrukcji obrazu przyrody w dziełach Piotra Krescentyna oraz Jakuba Kazimierza Haura. Badane są następujące elementy: siły rządzące przyrodą, naturalne zasoby Ziemi (czyli rośliny, zwierzęta, twory przyrody nieożywionej) oraz zjawiska przyrodnicze. U progu polskiej literatury gospodarczej stoi przełożona przez nieznanego autora w XVI stuleciu praca włoskiego uczonego Piotra Krescentyna (Petrus de Crescentiis). Podstawę źródłową stanowiły prace 32 autorów, od Hezjoda do Alberta Wielkiego. Drugim dziełem jest napisany przez Jakuba Kazimierza Haura Skład abo skarbiec znakomitych sekretów oekonomiej ziemiańskiej, po raz pierwszy wydany w Krakowie w roku 1689 i wielokrotnie wznawiany, co świadczy o jego popularności wśród ówczesnych czytelników. Obaj uznawali wpływ ciał niebieskich na działalność gospodarską. Krescentyn pisał głównie o wpływie księżyca, natomiast Haur o sprawie wspomina obszerniej, nie ograniczając się wyłącznie do księżyca, umieszcza ponadto specjalną tablicę , ułatwiającą zrozumienie, jakie planety i w jaki sposób oddziaływają na poszczególne elementy ziemiańskiej aktywności. Krescentyn mało miejsca poświęcił zagadnieniu genezy przyrody jako takiej. Haur także nie zajmuje się zbyt obszernie pochodzeniem przyrody i jej tworów, ponieważ uważa, że została stworzona przez Boga. Składniki rodzimej flory i fauny obaj autorzy ukazują podobnie – w stosownych miejscach prezentując w sposób hasłowy poszczególne gatunki. Obok przyrody „swojskiej” istniała również „obca”, czasem tylko dziwna, niekiedy groźna. Krescentyn nieczęsto dzieli się z czytelnikami tego rodzaju informacjami. Znacznie obfitszy materiał przynosi dzieło Haura . Egzotycznym zwierzętom poświęcił cały Traktat XXI (dopełniając nim dwa poprzedzające – XIX i XX, obejmujące odpowiednio myślistwo powietrzne i ziemne oraz rodzime zwierzęta łowne). Ze względu na nikłą przydatność gospodarczą twory przyrody nieożywionej rzadko goszczą na kartach obu dzieł. Uprawa ziemi zawsze mocno była uzależniona od zjawisk atmosferycznych. Deszcz, śnieg, a nawet wiatr potrafią w znaczący sposób zarówno pomóc, jak i utrudnić uzyskanie pożądanych efektów ekonomicznych. W gospodarskich kompediach poświęca się im sporo uwagi, charakteryzując działanie oraz wskazując, w jaki sposób można prognozować pogodę. Głównym przeznaczeniem gospodarskich kompediów było dostarczenie zainteresowanym podstawowych wiadomości na temat uprawy roślin i hodowli zwierząt oraz jak w przypadku pracy Haura, wiedzy ogólnej. Przyroda była traktowana przede wszystkim w kategoriach użyteczności, a nie walorów estetycznych. Gospodarskie encyklopedie stanowią zarówno źródła wiedzy o świecie, jego prawach oraz zamieszkujących go organizmach, jak i swoiste magazyny inwencyjnej topiki, przydatnymi każdemu czytelnikowi.

Tomasz Ślęczka, Nature in Encyclopedias of Agriculture in Old-Polish Times: Pietro de' Crescenzi and Jakub Kazimierz Haur

The purpose of the article is to reconstruct the image of nature in the works by Pietro de ‘Crescenzi (Petrus de Crescentiis) and Jakub Kazimierz Haur. The following elements are studied: the forces that govern nature, the Earth’s natural resources (i.e. plants, animals, creations of inanimate nature), and natural phenomena. At the foundation of Polish agricultural literature is the work of the Italian scientist Pietro de’ Crescenzi, translated by an anonymous author in the sixteenth century. The source basis was the work of 32 authors, from Hesiod to Albert the Great. The second work analysed in this study is a treatise A Storehouse, or a Treasury of Farming Economy Secrets (Skład abo skarbiec znakomitych sekretów oekonomiej ziemiańskiej) written by Jakub Kazimierz Haur, published for the first time in Krakow in 1689, and repeatedly re-published, which proves its popularity among contemporary readers. Both the authors recognised the influence of heavenly bodies on economic activity. De’ Crescenzi wrote mainly about the influence of the moon, while Haur mentioned the matter more extensively, not only about the moon, he also included a special table to make it easier to understand what planets affect particular elements of earthly activity and in what way. De’ Crescenzi devoted little space to the issue of the genesis of nature as such. Haur did not deal too extensively with the origin of nature itself and its creations since, according to what he believed, it was all created by God. The components of native flora and fauna are similarly presented by both authors – in appropriate places they depicted individual species in the form of encyclopaedic entry. Besides the native, “familiar” nature, there was also “foreign” one, sometimes only strange, sometimes dangerous. De’ Crescenzi did not often share this kind of information with readers. Haur’s work brings much more abundant material of this kind. He devoted the entire Treaty XXI to exotic animals (complementing it with the two preceding ones: nos. XIX and XX, covering air and ground hunting and native game animals, respectively). Due to the low economic usefulness, creatures of inanimate nature rarely appear on the pages of both works. Soil cultivation has always been heavily dependent on atmospheric phenomena. Rain, snow and even wind can significantly help or hinder the process of farming and achieving the desired economic effects. In farm compendia, much attention is paid to weather phenomena, characterising their action and indicating how the weather can be forecast. The primary purpose of farm compendia was to provide necessary information on plant cultivation and animal husbandry and, as in Haur’s work, general knowledge on agriculture. Nature was treated primarily in terms of utility, not aesthetic value. Agriculture encyclopaedias are both sources of knowledge about the world, its laws and rules, and living organisms, as well as peculiar repositories of inventive topics, useful to every reader.