"Humanitas" na styku kultur. Kwestia dyskursów kolonialnych we wschodniej Europie

Abstract

Autor z perspektywy postkolonialnej pyta o rolę humanizmu – formacji łacińsko-polsko-katolicko-zachodniej – jako narzędzia dominacji w kształtowaniu się tożsamości wczesnonowożytnych narodów Rzeczypospolitej. Interesuje go też zmiana znaczenia humanitas zależnie od okoliczności geograficznych, historycznych i innych. Po omówieniu celów i zakresu opracowania autor wyjaśnia pojęcia, którymi się posługuje. Przez Ruś rozumie tereny dawnej Rusi Kijowskiej włączone do Rzeczypospolitej. Słowo Litwa dotyczy wielokulturowego Wielkiego Księstwa Litewskiego, nie jedynie etnicznych Litwinów. Miano Polak jest wieloznaczne, odnosi się zarówno do całej Rzeczypospolitej, jak i Korony Polskiej. Kulturę humanistyczną badacz widzi w kontekście jej wpływu na funkcjonowanie państwa i społeczeństwa, tradycję łacińską – twór starszy niż humanizm – przeciwstawia zaś bizantyńsko-greckiej. Następnie autor przedstawia tradycyjny opis rozprzestrzeniania się na Rusi humanitas i latinitas (traktowanych tu łącznie), co dokonało się po jej podboju przez łacińskie Polskę i Litwę. W narracji takiej podkreśla się pozytywne aspekty tego procesu i jego rolę cywilizacyjną. Ekspansja łaciny wiązała się z Kościołem rzymskim, od rządów Aleksandra Jagiellończyka – też z administracją. Wykorzystano wtedy zdobycze kultury humanistycznej, która – dzięki zakorzenieniu w jednym kanonie – ujednolicała idee, tworzyła podstawę komunikacji i ułatwiała przekaz informacji, tak przydatne w rządzeniu. Prócz łaciny upowszechniała się polszczyzna, co wspierali litewscy kalwiniści. Ośrodkami humanizmu były Wilno, kwitnące pod panowaniem Zygmunta Augusta, i dwory magnackie, zwłaszcza Radziwiłłowskie. Do krzewienia zachodniej kultury humanistycznej walnie przyczyniły się kolegia jezuickie (od 1569) i katolicyzm, który wyparł model kultury dostarczany dotąd przez prawosławie (choć na Rusi zakładano szkoły humanistyczne tego wyznania), dodatkowo osłabione przez unię brzeską. Latinitas spajała państwo, była drogą do awansu społecznego i dostarczała Litwinom nowy, atrakcyjny projekt tożsamościowy. W kolejnej części tesktu autor podejmuje próbę krytyki dotychczasowego ujęcia, które można interpretować skrajnie: jako obiektywne lub stronnicze. Wyróżnia dwa etapy tworzenia dyskursu dominacji: XVI – XVIII oraz XIX – XX w. Wskazuje sześć problemów w jego opisie: (1) zjawisko interferencji kulturowej – eksponowania jednego paradygmatu (tu zachodniego: szczepienie humanizmu) kosztem innego (wschodniego: zanik kultury ruskiej); (2) założenie niższości kulturowej Europy Wschodniej i pozytywnej roli krzewienia kultury Zachodu; (3) rolę instytucji humanistycznych w budowie nowożytnego państwa i społeczeństwa litewskiego – wyparcie ruskiego modelu piśmienności przez łacińsko-polski; (4) zmianę kultury prawosławno-ruskiej pod presją zachodniej humanitas, do której próbowano ją upodobnić (okcydentalizacja); (5) budowanie przez humanizm podwalin tożsamości Litwinów i Rusinów, wykorzystujących do samookreślania się język polski i mity nawiązujące do starożytnego Rzymu; (6) polskość latinitas w Rzeczypospolitej, w której polski i łacina pełniły podobną funkcję: były językami elit. W podsumowaniu autor wskazuje możliwość patrzenia na przedstawiane problemy z dwóch perspektyw: polskiej na Wschód (tradycyjne) i litewsko-ruskiej na Zachód (jak w tekście). Zastanawia się też nad przyczynami dominacji dyskursu polonocentrycznego i widzi je w roszczeniach porozbiorowej kultury polskiej.

Looking from a post-colonial perspective, the author asks about the role of humanism – of the Latin-Polish-Catholic-Western formation – as a tool of domination in shaping the identity of the early modern nations of the Polish-Lithuanian Commonwealth. He is also interested in changes in the meaning of humanitas depending on geographical and historical circumstances. After discussing the objectives and scope of the study, the author explains the concepts he uses. Under the name “Ruthenia”, he understands the areas of former Kievan Rus’ incorporated into the Commonwealth. The name “Lithuania” refers to the multicultural Grand Duchy of Lithuania, not just the ethnic Lithuanians. The name “Pole” is ambiguous, referring to both the entire Polish-Lithuanian Commonwealth and the Polish Crown. The researcher sees the humanist culture in the context of its impact on the functioning of the state and society, while the Latin tradition – a creation older than humanism – is contrasted with Byzantine-Greek tradition. Next, the author presents a traditional description of the spread of humanitas and latinitas (treated here together) in Rus’, which took place after its conquest by Latin Poland and Latin Lithuania. Such narrative emphasises the positive aspects of this process and its civilisation role. The expansion of Latin was related to the Roman Church, and from the rule of King Alexander on – also with the state administration. At that time, the achievements of the humanistic culture were used; this culture – thanks to being rooted in one canon – unified ideas, created the basis for communication and facilitated the transmission of information so useful in governance. Apart from the Latin, Polish language was becoming more popular, which was supported by Lithuanian Calvinists. The centres of humanism were Vilnius, flourishing under the rule of King Sigismund August, and magnate courts, especially of the Radziwiłłs. Jesuit colleges (from 1569 on) and Catholicism greatly contributed to the promotion of Western humanistic culture, which displaced the cultural model provided so far by Orthodoxy (although humanist schools of this religion were founded in Rus’), further weakened by the Union of Brest. Latinitas united the state, and it was a path to social advancement and provided the Lithuanians with a new, attractive identity project. In the next part of the text, the author criticises the current approach, which can be extremely interpreted as objective or biased. He distinguishes two stages of a discourse of domination: from the sixteenth to the eighteenth century, and from the nineteenth to the twentieth century. He points to six problems in its description: (1) the phenomenon of cultural interference – exposing one paradigm (here the Western one: inculcation of humanism) at the expense of another (Eastern one: the disappearance of Ruthenian culture); (2) the assumption of Eastern European cultural inferiority and the positive role of promoting Western culture; (3) the role of humanistic institutions in building a modern Lithuanian state and society – the displacement of the Ruthenian literacy model by Latin-Polish one; (4) a change of the Orthodox-Ruthenian culture under the pressure of Western humanitas (Occidentalisation); (5) building by humanism the foundations of the identity of the Lithuanians and Ruthenians who used the Polish language and myths referring to ancient Rome for self-determination; (6) Polishness of Latinitas in the Polish-Lithuanian Commonwealth, in which Polish and Latin performed a similar function – they were the languages of the elite. In the conclusions, the author indicates the possibility of looking at the problems presented from two perspectives: Polish towards the East (traditional) and Lithuanian-Ruthenian towards the West (as in the text). He also reflects on the reasons for the dominance of Polonocentric discourse and sees them in the claims of post-partition Polish culture.