Vera nobilitas. Etos szlachecki na podstawie herbarzy staropolskich

Abstract

Treść pojęcia nobilitas zasadza się na świadomości własnych korzeni i wynikających stąd zobowiązań wobec ojczyzny i współobywateli. Idea szlachectwa opiera się zawsze na fundamencie religijno - etycznym. W epoce nowożytnej szlachectwo postrzegane było jako złożony wzorzec cech charakteru i sposobu postępowania. Podstaw owego wzorca szukano w filozofii moralnej i myśli antycznej oraz w Piśmie Świętym. Polska szlachta szczególnie chętnie zwracała się ku starożytności i przejmowała z stamtąd nie tylko system wartości, lecz także wzory zachowań , zarówno w życiu prywatnym, jak i na forum publicznym. Charakterystyczną cechą kultury sarmackiej było utożsamianie Rzeczypospolitej szlacheckiej z Rzymem, a jej obywateli ze starożytnymi Rzymianami. Wśród szlachty polskiej i litewskiej wyraźnie zaznaczyła się tendencja do poszukiwania w starożytności korzeni narodu i początków poszczególnych rodzin, co prowadziło do mitologizowania dziejów narodowych i rodzinnych. W mniemaniu humanistów cnota polegała na przekazywaniu z pokolenia na pokolenie nie tytułów szlacheckich, ale wartości pozwalających osiągnąć pełnię człowieczeństwa. Zaczęto jednocześnie domagać się potwierdzenia szlachectwa od przedstawicieli zasłużonych dla społeczeństwa rodów. Jednym z ważniejszych elementów, który miał przypominać o wartościach szlacheckich, był nasycony głęboka symboliką herb. Wyłoniona z rycerstwa szlachta polska posługiwała się herbami, aby wyróżnić się spośród innych warstw społecznych i stale mieć w pamięci poczynania dzielnych przodków, którym herb nadano w nagrodę za postawę godną rycerza. Charakterystyczne dla polskiej szlachty było to, że tym samym herbem szczyciła się nie tylko jedna rodzina, ale cały ród, w którego skład wchodziło wiele familii. Aby podtrzymać więź między rodzinami, starano się eksponować cnoty rodowe, dużą wagę przykładano do legend herbowych, dewiz i zawołań. Na herbach pojawiały się przede wszystkim motywy militarne, ale także wizerunki zwierząt gospodarskich i łownych, narzędzia rolnicze oraz krzyż. Z legend herbowych wyłania się również wizerunek idealnego władcy, odważnego, sprawiedliwego i szczodrego. Dobre urodzenie było jedynie podstawą do budowania świata wartości. Zwracano uwagę, aby vir nobilis nieustannie kultywował cnoty, które składały się na etos rycerski: wierność, pobożność, rozwaga, wielkoduszność, hojność i honor. Teksty herbarzy staropolskich propagują etos szlachecki oparty z jednej strony na tradycyjnych wartościach antycznych, przede wszystkim rzymskich, z drugiej zaś na chrześcijańskich cnotach teologicznych. Dla autorów herbarzy niezwykle ważne było zagadnienie prawdziwego szlachectwa oraz wskazanie tych cnót, które są jego fundamentem.

Barbara Milewska-Waźbińska, Vera nobilitas. The Noble Ethos on the Basis of Old-Polish Armorials

The concept of nobilitas is based on the awareness of one's own roots and the resulting obligations towards the homeland and countrymen. The idea of nobility always has a religious and ethical foundation. In the early modern age, nobility was seen as an intricate pattern of character traits and behaviour. The foundations for this pattern were sought in moral philosophy and ancient thought, as well as in the Scripture. The Polish nobility was particularly eager to turn to antiquity and take from there not only the system of values, but also patterns of behaviour, both in private life and in the public forum. A characteristic feature of the Sarmatian culture was the identification of the Polish nobility with Rome, and its citizens with ancient Romans. Among the Polish and Lithuanian nobility, there was a clear tendency to search for the roots of the nation and the origins of individual families in the antiquity, which led to the mythologisation of national and family history. In the opinion of humanists, virtue consisted in passing from generation to generation not of noble titles, but of values that enable them to achieve the fullness of humanity. At the same time, they began to demand confirmation of nobility from members of families distinguished for society. One of the most important elements that was to remind of noble values was a coat of arms that embodies deep symbolism. The Polish nobility that emerged from the class of knights used coats of arms to stand out from other social strata and continuously remember the actions of brave ancestors, who were given the coat of arms as a prize for their knightly behaviour. What was characteristic of the Polish nobility was that one coat of arms was shared by the entire family line, which included many families. In order to maintain the bond between families, efforts were made to expose the family virtues, and great importance was attached to heraldic legends, mottoes and calls. On the coats of arms appeared mainly military motifs, but also images of farm and hunted animals, agricultural tools and the cross. The heraldic legends also reveal the image of an ideal ruler, brave, just and generous. Good birth was only the foundations for building a world of values. It was noted that vir nobilis continually cultivated the virtues that made up the knight's ethos: loyalty, piety, prudence, generosity, magnanimity and honour. Old Polish armorials promote a noble ethos based on the one hand on traditional ancient values, primarily Roman ones, and on the other on Christian theological virtues. For their authors, the problem of true nobility and the identification of those virtues that were its foundation were extremely important.