Rozprawa śledzi manifestującą się w literaturze religijnej „erudycję jako świadectwo […] «długiego trwania» tradycji humanistycznej” (s. 224). Utwory religijne to teksty, w których sacrum obecne jest w większych jednostkach znaczeniowych, strukturach gatunkowych bądź globalnym sensie. Erudycję humanistyczną autor definiuje, zgodnie z tradycją sięgającą Cycerona, podtrzymywaną w renesansie i XVII w., jako wiedzę z zakresu studiorum humanitatis i odniesienie do kultury antyku. Erudycja stanowiła wyróżnik formacji humanistycznej. Wiedza miała być podporządkowana zasadom moralnym i, jak chcieli potrydenccy teoretycy, poddawana selekcji i adaptacji do wyrażania znaczeń chrześcijańskich.
Wczesny przykład zgodności tej postawy z myślą Ojców Kościoła daje argumentacja Stanisława Hozjusza, patrona kontrreformacji, w liście do Piotra Tomickiego: zdobienie świątyń „łupami” zdobytymi na poganach miłe jest Bogu. Granice adaptacji wyznaczała zawartość prawdy w dziedzictwie klasycznym: to, co prawdziwe, należało do prawdziwej wiary. Takie przekonania pozwalały zachować składniki renesansowej kultury w szkolnictwie o humanistycznych podstawach: uniwersyteckim, jezuitów i innych zakonów. Szkolnictwo rozpowszechniło wykształcenie humanistyczne, co dowodzi żywotności tradycji.
Potwierdza ją też ogromne znaczenie przypisywane łacinie. Latinitas stała się składnikiem polskiej tożsamości kulturowej, między innymi dzięki Kościołowi, co świadczy o symbiozie humanitas i christianitas. Polskie religijne piśmiennictwo w języku łacińskim wykazywało długą żywotność. Użyciu języka towarzyszyło często naśladowanie wzorów antycznych. Renesansowy wymóg wszechstronnej wiedzy poety przełożył się na dużą obecność ornamentyki klasycznej w poezji barokowej. Programowe podkreślanie ich niższości względem chrześcijaństwa dowodzi ich podporządkowania wymogom religii, tak jak łączenie klasycznej epiki heroicznej z tradycją chrześcijańską w eposie historycznym.
Powszechność encyklopedycznych kompendiów zdradza zależna od nich wiedza książkowa, odległa od rozwijających się badań przyrodniczych. Łączy się z humanistycznym toposem księgi natury, realizowanym przez kaznodziejów i poetów. Ze sztafażu klasycznego i mitologicznego korzystał także teatr szkolny, zwłaszcza jezuicki. Traktowanie dziejów jako podłoża alegorii to humanistyczne piętno utworów historycznych, hagiografia czerpała z metodologii historiografii i filologii. Ważnym obszarem chrystianizacji symboli i znaczeń antyku była także religijna i świecka emblematyka.
Ogromną rolę w upowszechnianiu tradycji humanistycznych odegrała wszechobecna retoryka, często uznawana za koronę wykształcenia. Intelektualiści XVII w. podzielali wiarę renesansowych poprzedników w jej kluczową rolę w edukacji. Można wręcz mówić o sakralizacji retoryki.
Istotniejsze od przykładów jest pytanie o „faktyczny zakres (głębokość) erudycji, jej funkcje, […] relację między christianitas i humanitas i historyczny zasięg humanizmu” (s. 259). Chociaż erudycja barokowa pochodzi z innych źródeł i jest bardziej selektywna, dowodzi wysokiej oceny wielu elementów kultury humanistycznej. Zmianie uległa funkcja erudycji: badanie dziedzictwa i filologiczna krytyka ustąpiły miejsca pragmatyzmowi. XVII-wieczna erudycja miała jednak ogromny potencjał konstytuowania wspólnoty opartej na kryteriach kulturowych. Humanizm jawi się jako nurt o długim trwaniu, nieograniczony do ram czasowych renesansu i nieskonfliktowany z chrześcijaństwem.
... Wiesław Pawlak, Humanistic Erudition in the Religious Literature of the Seventeenth-Century
The study follows the "erudition as a testimony to […] the ‘long duration’ of the humanistic tradition" manifesting in religious literature (p. 224). Religious works are texts in which the sacred is present in larger semantic units, genre structures or in the global sense. The author defines humanistic erudition – in accordance with Cicero's tradition still present in the Renaissance and the seventeenth century – as knowledge in the field of studiorum humanitatis and references to the culture of antiquity. Erudition was a distinguishing feature of the humanist formation. Knowledge was to be subordinated to moral principles and, as post-Tridentine theorists wanted, subjected to selection and adaptation to express Christian meanings.
An early example of the compliance of this attitude with the thought of Church Fathers could be found in the arguments of Stanislaus Hosius, patron of the Counter-Reformation, in his letter to Piotr Tomicki that it pleased God to decorate temples with ‘spoils’ obtained on pagans. The limits of adaptation were determined by the content of truth in the classical heritage: what was true belonged to true faith. Such beliefs allowed to preserve the components of Renaissance culture in education with humanistic foundations: university education, Jesuit and other religious orders. Education spread the humanistic education, which proves the viability of tradition.
It is also confirmed by the great importance attributed to the Latin language. Latinitas became a component of Polish cultural identity, among others thanks to the Church, which testifies to the symbiosis of humanitas and christianitas. Polish religious literature in Latin had a long life. The use of language was often accompanied by an imitation of ancient patterns. The Renaissance requirement of the poet's comprehensive knowledge translated into a large presence of classical ornamentation in Baroque poetry. The programmatic emphasis on their inferiority to Christianity proves their submission to the requirements of religion, as does the combination of the classic heroic epic with the Christian tradition in the historical epic.
The universality of encyclopaedic compendia is evidenced by the book knowledge derived from them, which is distant from the studies of nature developing at that time. It connects with the humanistic topos of the book of nature, realized by preachers and poets. School theatre, especially Jesuit, also used classical and mythological relay. Treating history as the foundation of allegory is the humanistic mark of historical works, hagiography drew on the methodology of historiography and philology. An important area of Christianization of symbols and meanings of antiquity was also religious and secular emblematics.
The ubiquitous rhetoric, often considered the crown of education, played a huge role in spreading humanistic traditions. Intellectuals of the seventeenth century shared the faith of the Renaissance predecessors in its key role in education. You can even talk about the sacralisation of rhetoric.
More important than examples is the question about “the actual extent (depth) of erudition, its functions, […] the relationship between Christianitas and humanitas and the historical range of humanism" (p. 259). Although baroque erudition comes from other sources and is more selective, it proves high evaluation of many elements of humanistic culture. The function of erudition changed: the study of heritage and philological criticism gave way to pragmatism. The seventeenth-century erudition, however, had great potential for constituting a community based on cultural criteria. Humanism appears to be a long-lasting current, not limited to the Renaissance time frame and not conflicted with Christianity....
We wstępie autorka zaznacza ciągłość tradycji bukoliki i gatunków jej pokrewnych od starożytności do romantyzmu oraz jej rolę w nauczaniu szkolnym i rozwoju włoskiego humanizmu. Idylle Teokryta i Bukoliki Wergiliusza stały się przekaźnikiem różnych wzorów człowieczeństwa, typowych postaw, utrwalonych w literaturze.
Motyw homo felix wiąże się z mitami złotego wieku i Sycylii/Arkadii jako krainy szczęśliwości i spokoju, które znikły wraz z rozwojem cywilizacji i skażeniem ludzkości. Początek tradycji dał Hezjod, którego przywołują Teokryt i Wergiliusz, ukazujący wiejską enklawę pasterską, nietkniętą złem, pełną pierwotnej prostoty, bliską natury.
Typ homo contemplativus wiąże się „bezczynnością” bukolicznego pasterza, który tworzy swe poezje w samotności i kontempluje przyrodę, kojącą, ale też budzącą tęsknotę za nieskończonością. U Petrarki łączy się to z refleksją religijną (otium religiosum), podobnie jak u Sarbiewskiego. Obrazy wiejskiego otium litteratum związano ze wzorcem szlachcica ziemianina. Opiewają je Kochanowski, Rej, Kochowski, Zbylitowski, najpełniej zaś – Stanisław Herakliusz Lubomirski w Rozmowach Artaksesa i Ewandra.
Od arkadyjskiego pasterza-poety-śpiewaka, ochoczo uczestniczącego w agonach, wywodzi się homo litteratus. Sztafaż bukoliczny często sygnalizuje wypowiedź autotematyczną. Wiąże się to z początkami gatunku, od początku swych dziejów pełnego elementów autotematycznych i intertekstualnego. Tworzyli go erudyci-filolodzy, którzy mieszkali w mieście, a marzyli ucieczce ku naturze, na wieś i tam umieszczali swe odpowiedniki, oddane poezji i miłości. Tradycję tę kontynuuje m.in. Szymonowic, zderzający pieśń miłosną i praktyczną pieśń pracy..
Z literatury pastoralnej wywodzi się też typ homo amans, często współwystępujący z umierającym z miłości homo flebilis lub melancholicus. Kocha on subtelnie, nieśmiało wyznaje uczucia, przez co zwykle ponosi porażkę. Jego miłość, kwitnąca w czasie pokoju, jest przeciwstawiona wojnie. Zakochanym patronuje natura, często skontrastowana ze złą kulturą, różnie widziana przez twórców.
W Polsce szczyt zainteresowania literaturą pastoralną przypada na XVII w. Wyjątkowe znaczenie zdobył tam wzór homo agricola. Wiązał się z poezją ziemiańską, rodzimą formą pastoralną, którą ukształtował Kochanowski. Choć poeta odwoływał się zarówno do idylli pasterskiej, jak i rolniczej (w duchu Georgik Wergiliusza), dał pierwszeństwo tej drugiej, połączonej nie tylko z bliskością natury i spokojem, lecz także z pracą i umiarem. Model ten kontrastowano z ideałem rycerza, obrońcy ojczyzny, opiewanego w epice.... In the introduction, the author highlights the continuity of the bucolic tradition and its related genres from antiquity to Romanticism, together with its role in school teaching and the development of Italian humanism. Theocritus’ Idylls and Virgil’s Bucolics became a transmitter of various patterns of humanity and typical attitudes, established in the literature.
The homo felix motif is associated with the myths of the golden age and Sicily/Arcadia as a land of happiness and peace, which disappeared along with the development of civilisation and the corruption of humanity. The beginning of the tradition was given by Hesiod, which is recalled by Theocritus and Virgil, showing a rural shepherd enclave, untouched by evil, full of original simplicity, close to nature.
The homo contemplativus type is associated with the “idleness” of a bucolic shepherd who creates his poetry in loneliness and contemplates nature, soothing but also longing for infinity. In Petrarch, this is connected with religious reflection (otium religiosum), as in Sarbiewski. Pictures of the rural otium litteratum were associated with the pattern of a landowner nobleman. They are praised by Kochanowski, Rej, Kochowski, Zbylitowski, and most fully by Stanisław Herakliusz Lubomirski in his Dialogues of Artakses and Ewander (Rozmowy Artaksesa i Ewandra). Homo litteratus is derived from the Arcadian shepherd-poet-singer, eagerly participating in agons. Bucolic staffage often signals an autothematic statement. It is connected with the beginnings of the genre, full of autothematic and intertextual elements from the very beginning of its history. It was created by erudite-philologists who lived in the city and dreamed of escaping to nature, to the countryside and there they placed their counterparts, devoted to poetry and love. This tradition is continued by Szymonowic, a juxtaposing love song and a practical song of work.
Homo amans also comes from pastoral literature, often co-occurring with homo flebilis dying of love, or homo melancholicus. He loves subtly, shyly confesses his feelings, which usually causes him to fail. His love, flourishing in peace, is opposed to war. Nature is patronised by lovers, often contrasted with a bad culture, seen differently by the authors.
In Poland, the peak of interest in pastoral literature falls in the seventeenth century. The homo agricola model gained exceptional significance there. It was associated with the poetry of landowners, a native pastoral form, which was developed by Kochanowski. Although the poet appealed to both pastoral and agricultural idyll (in the spirit of Virgil’s Georgics), he gave priority to the latter, which was connected not only with the closeness of nature and peace but also with work and moderation. This model was contrasted with the ideal of the knight, defender of the homeland, celebrated in the epic....
Tekst Krystyny Kardyni-Pelikánovej stanowi analizę czeskich prac, poświęconych polskiej literaturze, oraz ich krytyczną ocenę. Jednocześnie badaczka stara się wyciągnąć z tego częściowe wnioski dotyczące recepcji polskiej literatury w Czechach. Autorka zwraca uwagę, że pojęcia takie jak sarmatyzm, mesjanizm czy wallenrodyzm nie są obce czeskim badaczom.
Czeskie opracowania polskiej literatury pojawiają się od początku XIX wieku, z początku dotycząc literatury słowiańskiej ogólnie, autorka przywołuje Historię słowiańskiego języka i literatury wedle wszystkich narzeczy (1826) Pavla Jozefa Šafaříka oraz późniejsze Slovanské literatury (1922, 1925, 1929) Jana Máchala. Późniejsze prace dążyły również do odnalezienia swego rodzaju esencji literatury słowiańskiej, której dopatrywano się w bogobojności. Pierwsze wielkie opracowanie literatury polskiej to Dějiny polské literatury (1953) polonisty Karela Krejčego.
Badaczka zwraca uwagę na odnajdywane przez czeskich autorów analogie wśród polskiej i czeskiej historii w postaci czeskich epoki reformacji i epoki odrodzenia narodowego oraz polskich humanizmu i oświecenia. Zdaniem Kardyni-Pelikánovej czescy poloniści często interpretowali wytwory polskiej kultury tamtych czasów przez pryzmat sytuacji czeskiej, szukając wśród polskich poetów inspiracji działami czeskimi.
Autorka analizuje wiele czeskich opracowań dotyczących polskiej literatury. Krytycznie omawia dzieła Ludvíka Štěpána, zwracając uwagę na jego niezapoznanie się z innymi dziełami poświęconymi badanym przez niego tematom. Badaczka omawia również w ciekawy sposób różnice między potrzebami kultur polskiej i czeskiej, związanymi z odrębnymi sytuacjami politycznymi. Jak pisze: „w Polsce trzeba było odbudować patriotyzm związany z ideą własnego państwa, w Czechach – z ideą narodu” (s. 381). Wśród badaczy Juliusza Słowackiego autorka wymienia Emanuela Masáka, Karela Krejčego oraz Franka Wollmana, który badał również motywy heroikomiczne. Badaczka wspomina również wallenrodyzm, którego czeska recepcja była bardzo zróżnicowana. Najostrzej został on skrytykowany przez Iwana Franko, który zarzucił mu „moralną nicość i zgniliznę” (s. 394).... Krystyna Kardyni-Pelikánová, Calliope contra Pheme. Struggles with the Polish National Identity in the Czech Approaches to Polish Literature
Krystyna Kardynia-Pelikánova’s study is an analysis of Czech works devoted to Polish literature and their critical assessment. At the same time, the researcher is trying to draw partial conclusions about the reception of Polish literature in Czechia. The author notes that concepts such as Sarmatism, Messianism or Wallenrodism are not foreign to Czech researchers.
Czech studies on Polish literature appeared at the beginning of the nineteenth century, at first on Slavic literature in general. The author refers here to the History of Slavic language and literature by all vernaculars (1826) written in German by Pavel Jozef Šafařík (Geschichte der slawischen Sprache und Literatur nach allen Mundarten), and to the Slovanské literatury (1922, 1925, 1929) by Jan Máchal. Later works also sought to find a particular essence of Slavic literature, which was seen in fear of God. The first comprehensive study of Polish literature was the Dějiny polské literatury (1953) by a scholar of Slavic and Polish literature Karel Krejčí.
Kardynia-Pelikánova draws attention to the analogies found by Czech authors between Czech eras of the Reformation and national revival on the one part and Polish humanism and Enlightenment on the other. According to her, Czech Polonists often interpreted the products of Polish culture of that time through the prism of the Czech situation, seeking among Polish poets inspirations by Czech works.
The author analyses many Czech studies on Polish literature. She critically discusses the works of Ludvík Štěpán, noting the fact that he did not know other works devoted to the subjects he studied. In an inspiring way, she discusses the differences between the needs of Polish and Czech cultures resulting from their different political situation. As she writes: “in Poland, it was necessary to rebuild patriotism associated with the idea of their own state, in the Czech Republic – with the idea of the nation” (p. 381). Among the scholars interested in Juliusz Słowacki’s works, Kardynia-Pelikánova names Emanuel Masák, Karel Krejčí and Frank Wollman, who also studied mock-heroic motifs. The researcher also mentions Wallenrodism, the reception of which in Czechia was very diverse. It was most severely criticized by Ivan Franko, who accused it of “moral worthlessness and depravity” (p. 394)....
Tekst Ewy Ihnatowicz omawia XIX-to wieczną koncepcję podróży jako realizacji ideału humanitas, przede wszystkim przez wzgląd na jej udział w samodoskonaleniu się jednostki. Omawianym przez badaczkę materiałem są pisma podróżnicze Józefa Ignacego Kraszewskiego.
Autorka zwraca uwagę na nowe aspekty humanitas, które można zauważyć w XIX-tym wieku. Podróżnikami w czasach renesansu byli humaniści pragnący kształcić się na uniwersytetach lub dworach. Zdaniem autorki, polski etos intelektualisty kształtuje się dopiero po powstaniu styczniowym. W tych czasach podróż odróżnia inteligenta od reszty społeczeństwa oraz, paradoksalnie, „jest terenem utrzymywania więzi z tym społeczeństwem” (s. 206). Zdaniem badaczki od XVIII-go wieku zmienia się również sama koncepcja podróży, która staje się „podróżą turystyczną”. Charakteryzuje ją, przeciwstawione koncepcji renesansowej, poszukiwanie przeżyć dla nich samych.
Autorka zwraca jednocześnie uwagę na inne novum w historii podróżnictwa – podróż po kraju rodzimym. Zdaniem Ihnatowicz stanowi ona drogę do odkrycia własnej tożsamości oraz wspomnianego samodoskonalenia, które sugeruje więź z dawnym ideałem humanitas.
To właśnie podróż po „swojszczyźnie” stanowi temat bardzo wielu pism Kraszewskiego. Autorka porównuje go z dawnym ideałem podroży europejskiej, który jej zdaniem stał się w późniejszych czasach „duchowo ubogi” (s. 212).
Badaczka zwraca również uwagę na inny aspekt podroży tj. popularne w XIX-tym wieku zbieractwo. Kraszewski podczas podroży nie tylko kolekcjonował cenne jego zdaniem przedmioty, ale również przeżycia, które czyniły życie rodzajem kolekcji. W wyjątkowo ciekawy sposób rzutuje to na jego wizję śmierci. Jak pisze Ihnatowicz: „chorobę i śmierć traktował Kraszewski jako ostateczne kryterium i potwierdzenie spełnienia własnej osobowości twórczej” (s. 218). Świadomość, w momencie śmierci, jest pełną kolekcją, co sprawia, że cmentarze jawią się autorowi jako kolekcje historii, indywidualnej oraz zbiorowej. Motyw non omnis moriar stanowi kolejny argument za powiazaniem XIX-to wiecznej koncepcji podroży z ideałem humanitas.... Ewa Ihnatowicz, A Journey as a Path to Humanitas in the Second Half of the Nineteenth Century
Ewa Ihnatowicz’s text discusses the nineteenth-century concept of travel as the realization of the ideal of humanitas, mainly because of its participation in the individual’s self-improvement. The study is based on the travel texts by Józef Ignacy Kraszewski.
The author draws attention to new aspects of humanitas that could be seen in the nineteenth century. The travellers in the Renaissance era were humanists who wanted to study at universities or courts. According to the author, the Polish intellectual ethos formed only after the January Uprising (1863–64). In these times, the journey was the element that distinguished the intelligent from the rest of society and, paradoxically, it was the area of maintaining ties with this society. Ihnatowicz argues that it was in the eighteen century that the very concept of travel became to change, transforming into a “tourist journey”. It was characterized by – contrary to the Renaissance concept – the search for experiences for their own sake.
At the same time, the author draws attention to another novelty in the history of travelling – a journey through one’s home country. According to Ihnatowicz, it is a way to discover one’s own identity and the self-improvement, which suggests a bond with the old ideal of humanitas.
It is the journey through the own homeland that is the subject of many of Kraszewski’s writings. The author compares it with the old ideal of European travel, which in her opinion later became “spiritually poor” (p. 212).
The researcher also draws attention to another aspect of travels, i.e. a collecting popular in the nineteenth century. During his travels, Kraszewski collected not only valuable items but also experiences that made life a kind of collection. It excitingly affected his vision of death. As Ihnatowicz writes: “illness and death Kraszewski treated as the final criterion and confirmation of the fulfilment of one’s creative personality” (p. 218). At the moment of death, consciousness is a complete collection, which makes cemeteries appear to Kraszewski as collections of history, both individual and collective. The non omnis moriar motif is another argument for linking the nineteenth-century travel idea with the ideal of humanitas....
Tekst Radosława Pawelca dotyczy leksemów konotujących humanizm oraz historii ich znaczeń. Badacz analizuje słowa takie jak uczciwość, skromność, wstydliwość oraz cnota. Jednocześnie zwraca uwagę, że sam wyraz „humanizm” nie funkcjonował w Polsce przez bardzo długi czas. Po raz pierwszy pojawia się bowiem w XX-wiecznym słowniku języka polskiego, tzw. Słowniku warszawskim. We wcześniejszych słownikach odnaleźć można wyraz „humanista”.
Mimo iż samo pojęcie wchodzi do użycia tak późno, zdaniem badacza, zbiór wartości reprezentowanych przez humanizm zostaje doceniony o wiele wcześniej, przez Jana Kochanowskiego. Do owych cech należą właśnie: uczciwość, skromność wstydliwość oraz cnota. Badacz zaznacza, że uczciwość nie była wówczas rozumiana tak, jak odbieramy ją współcześnie. Oznaczała raczej związek z czcią, stąd też „uczciwy (…) mógł być nie tylko człowiek, ale też np. stosowny ubiór, który nie ujmuje, lecz raczej przymnaża komuś czci” (s. 428). Z kolei w XVI wieku uczciwość łączono z poszanowaniem godności drugiej osoby.
W przypadku skromności, badacz przywołuje jej dawne znaczenie, jako “niezuchwały, niehardy, niepyszny, umiarkowany” (s. 429). Wytycza również cnocie dwa podstawowe konteksty: związany ogólnie z umiarem oraz religijną pokorę. Również wstyd posiada dwa znaczenia: związane z wstydliwą sytuacją oraz poczuciem wstydu, jako skrępowania.
Zdaniem badacza najciekawszym z leksemów jest cnota. Jej znaczenie, według autora, jest w czasach renesansu bardzo ogólne oraz można je porównać z dzisiejszym użyciem słowa dobro i dobry. Ilustrując aksjologiczne znaczenie cnoty, Pawelec przywołuje słowa Kochanowskiego, Górnickiego oraz Reja. Przytoczone fragmenty wskazują również na brak powiązania cnoty z wartościami religijnymi. Autor zwraca również uwagę na specyfikę wartości etyczno-estetycznych, takich jak np. miara i umiar. Zaleca również badaczom, aby badając leksemy pamiętali o odmienności realiów – „wszystkie wartości, o których mowa była w tym tekście, odnoszą się tylko do szlachty i to przede wszystkim do jej męskiej części” (s. 437).... Radosław Pawelec, Semantics of Lexemes Denoting Humanism in the Sixteenth Century. A Linguistic Reconnaissance
The study by Radosław Pawelec is devoted to lexemes denoting humanism and the history of their meanings. The researcher analyses words such as honesty, modesty, shame and virtue. At the same time, he points out that the word humanism itself did not function in Poland for a very long period. For the first time, it appeared in the twentieth-century Polish dictionary, the so-called Warsaw dictionary (Słownik warszawski). The word humanist can be found in earlier dictionaries.
Pawelec argues that even though the term came into use so late, the set of values represented by humanism was appreciated much earlier by Jan Kochanowski. These values included: honesty, modesty, shyness and virtue. The researcher points out that honesty was not understood at that time as we comprehend it today. Indeed, it denoted a relationship with reverence; hence the term “honest” could be applied “not only […] to a man, but also, for example, to appropriate clothing that does not diminish, but rather lend dignity to someone” (p. 428). In the sixteenth century, on the other hand, honesty was associated with respect for the dignity of the other person.
In the case of modesty, the researcher explains its former meaning as “not insolent, not haughty, not proud, moderate” (p. 429). He also outlines virtues in two primary contexts: related to moderation in general and religious humility. Shame also has two meanings: related to the shameful situation and a sense of shame as an embarrassment.
According to the researcher, the most interesting lexeme is virtue. As the author argues, during the Renaissance period, its meaning was very general and could be compared with today’s use of the words good and goodness. Illustrating the axiological sense of virtue, Pawelec recalls the words of Kochanowski, Górnicki and Rej. The quoted fragments point to the lack of connection between virtue and religious values. The author also draws attention to the specificity of ethical and aesthetic values, such as measure and moderation. He advises researchers to remember, when examining lexemes, about the difference in reality: “all the values discussed in this text refer only to the nobility and, above all, to its male part” (p. 437)....
Jak twierdzi badaczka; „skoro, jak mówi Arystoteles w Etyce Nikomachejskiej, ≪istotą więzów łączących państwa jest przyjaźń≫, a starożytni myśliciele za Stagirytą twierdzili, że jest ona jedną z podstaw więzi społecznej, to i wspólnota humanistów, aby istnieć, wymagała przyjacielskich relacji między jej członkami” (s. 63). Przyjaźń stanowiła ważny element dla rozwoju kultury opartej na ideałach humanitas. Wśród wielkich myślicieli, którzy stworzyli teoretyczne ramy dla humanistycznej przyjaźni, Milewska-Waźbińska wymienia również Cycerona oraz Senekę.
Przyjaźń, skoro jest sprawą najwyższej wagi, musi być zawierana świadomie. Przytoczone zostają słowa Janicjusza, który przyjaciół dobierał w sposób przemyślany, wśród ludzi podobnych sobie. Podobieństwo przejawiało się w światopoglądzie, a także poglądach etycznych i estetycznych. Badaczka przywołuje również, za Homerem i Erazmem, że przyjaźń ceniono niekiedy mocniej niż więzy rodzinne. Zdanie to podzielał również Michel de Montaigne, rozpoznając w najdoskonalszej przyjaźni „powinowactwo duchowe i zgodność natur” (s. 65).
Styl życia jaki realizowali renesansowi humaniści miał wzorować się na życiu starożytnych mistrzów. Stamtąd czerpali również wzorce przyjaźni, np. opisywaną przez Cycerona oraz Waleriusza Maksymusa relację Scypiona i Leliusza. Za model służyła również przyjaźń Cycerona i Seneki oraz Wergiliusza i jego Mecenasa, których obfita korespondencja była znana ówczesnym literatom. Stąd też wymiana listowna stała się kolejnym wzorcem zachowania przyjacielskiego.
W swoich utworach humaniści często przytaczali słynne pary przyjaciół. Szczególną popularność zyskali Tezeusz wraz z Pejritoosem, obecni, wśród starożytnych, u Owidiusza, Horacego, Wergiliusza, Marcjalisa i Stacjusza, w renesansie zaś u Kochanowskiego i Janicjusza. Janicjusz wykorzystuje słynnych przyjaciół by udowodnić siłę własnej relacji z włoskim poetą, Lodovico Dolce, twierdząc że sam byłby w stanie dla przyjaciela umrzeć dwukrotnie, nie tylko raz. Autorka wspomina również obecność motywu przyjaźni przekraczającej granice śmierci w księgach emblematycznych oraz ikonologicznych, umieszczając w artykule Emblemę XII z dzieła Andrea Alciatusa.
Przyjaźń, zdaniem autorki, była dla renesansowych humanistów swoistym „modus vivendi, który pozwalał im nawiązać do sposobu życia starożytnych oraz odczuć wspólnotę i jednocześnie własną odrębność od reszty świata” (s. 74).... Barbara Milewska-Waźbińska, Friendship of Humanists – Models, Attitudes, Literary Expression
Since, as the author says, Aristotle claims in his Nicomachean Ethics that the essence of the bonds connecting states is friendship, and the ancient thinkers agreed that it was one of the foundations of social relationships, this means that humanist community, in order to exist, required friendly relations between its members (p. 63). Friendship was an essential factor for the development of a culture based on the ideals of humanitas. Among the great thinkers who created the theoretical framework for humanistic friendship Milewska-Waźbińska also mentions Cicero and Seneca.
Friendship, being of the utmost importance, must be made consciously. The author quotes the words of Klemens Janicki called Janicjusz (1516–43), who made friends carefully and among people similar to each other. They had a similar worldview, as well as ethical and aesthetic views. The researcher recalls, after Homer and Erasmus, that friendship was sometimes more valued than family ties. Michel de Montaigne also shared this opinion, recognizing in the most perfect friendship “spiritual affinity and harmony of nature” (p. 65).
The lifestyle lead by Renaissance humanists was to be modelled on the life of ancient masters, from whom they also drew patterns of friendship, e.g. that of Scipio and Laelius described by Cicero and Valerius Maximus, or that of Cicero and Seneca, and Virgil and his patron Maecenas, whose abundant correspondence was known to contemporary writers. This made the exchange of letter another pattern of friendly behaviour.
In their works, humanists often quoted famous pairs of friends. Especially popular were Theseus and Pirithous, present in the ancient times in Ovid, Horace, Virgil, Martialis, and Statius; and in the Renaissance in Kochanowski and Janicjusz. Janicjusz used famous friends to prove the strength of his own relationship with the Italian poet Lodovico Dolce, claiming that he would be able to die for a friend twice, not only once. Milewska-Waźbińska also mentions the theme of friendship exceeding the limits of death in emblematic and iconological books, including in her study Emblem 12 by Andrea Alciatus.
Friendship, according to the author, was for the Renaissance humanists a kind of “modus vivendi, which allowed them to refer to the way of life of the ancients and feel the community and at the same time their own separateness from the rest of the world” (p. 74)....
Czarny mit Towarzystwa Jezusowego, rozwijany powstania zakonu, łączy je z oportunizmem, manipulacją i zasadą „cel uświęca środki”. Humanizm rozumiany jako „nurt postępowy w swym charakterze” (s. 154) pod względem politycznym, gospodarczym, kulturowym wydaje się nie do pogodzenia z formacją i działaniem Towarzystwa.
Najgłębszą podstawą jezuickiej teorii edukacji i literatury jest jednak wiara w poznawczą i wychowawczą warstwę tekstu, celowość uzgodnienia tradycji grecko-rzymskiej ze znaczeniami judeochrześcijańskimi. W tym wymiarze jezuici dziedziczyli i podtrzymywali tradycję renesansowego humanizmu chrześcijańskiego. Ilustruje to np. ambiwalentny stosunek Ignacego Loyoli i późniejszych jezuitów do idei Erazma z Rotterdamu. Wyraźne odcięcie się od nich było późne i wymuszone wpisaniem jego prac na indeks dzieł zakazanych. Bliska Erazmowej koncepcji „żołnierza Chrystusowego” jest aktywistyczna doktryna Loyoli.
Szkolnictwo stało się jednym z podstawowych celów zakonu. Kolegia otwarte były również dla świeckich i protestantów w myśl humanistycznego przekonania, iż edukacja, „dzieło miłości”, jest potężnym narzędziem formacyjnym i perswazyjnym. Studia humanitatis miały zdaniem jezuitów moc formowania umysłu, charakteru oraz docta pietas, co wymiernie przekłada się na egzystencję cnotliwą i pożyteczną dla zbiorowości. Dlatego jezuici koncentrowali się na kształceniu politycznych elit i modelowaniu ich postawy moralnej.
Jezuicka kultura i wychowanie służyły osiągnięciu pełni człowieczeństwa, odkryciu człowieka w „jego wymiarze umysłowym i duchowym, jako świadomego kreatora rzeczywistości społeczno-kulturowej, spadkobiercy helleńskich ideałów, rzymskiej virtus, civis cultura i pietas Romana” (s. 164). Idee te znajdują wyraz w jezuickiej literaturze, twórczości kaznodziejskiej i hagiograficznej. Aktywizm, obecny w różnych wymiarach (propaganda kontrreformacyjna, sensualistyczna poetyka, idea walczącego Kościoła i człowieka), dowartościowywał porządek, posłuszeństwo i dyscyplinę. Przekładał się on na dynamiczne działania zakonu, również polityczne, np. przez rzutowanie organizacji zakonu na teorie państwa.
„Odwaga estetyczno-poznawcza jezuitów” (s. 176) sytuowała ich w kulturowej awangardy. Dowodzą tego wyprzedzające swoje czasy, wpływowe prace jezuitów bądź autorów związanych z zakonem: Jakuba Pontanusa, Justa Lipsjusza, Hermana Hugona, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Baltazara Graciana czy Emanuela Tesaura, dowodzi tego rozwój teatru w jezuickich kolegiach, w których kształcili się m. in. Pierre Corneille i Molier.
Wysoki poziom dzieł i „śmiałość w przełamywaniu kulturowych stereotypów” (s. 189) oraz zastanych norm (także odcięcie się od pewnych idei humanizmu, takich jak podważające doktrynę metody filologiczne czy nadmiarowa erudycja) pokazują skuteczność programu intelektualnego i realizacji misji zakonu, osadzonej w humanistycznej wiarze w moc wychowania i literatury.
... Justyna Dąbkowska-Kujko, The Jesuit paideia
The black myth of the Society of Jesus, developed from the very beginning of the order, associates Jesuits with opportunism, manipulation and the principle “the end justifies the means.” Humanism understood as a progressive current (p. 154) seems to be incompatible with the formation and operation of the Society in political, economic and cultural terms.
However, the most profound foundation of the Jesuit theory of education and literature is faith in the cognitive and educational value of the text, the purposefulness of reconciling the Greco-Roman tradition with Judeo-Christian meanings. In this dimension, the Jesuits inherited and upheld the tradition of Renaissance Christian humanism. It is illustrated, for example, by the ambivalent attitude of Ignatius Loyola and later Jesuits to the ideas of Erasmus of Rotterdam. Apparent detachment from them was late and forced by putting his works on the list of prohibited texts. The activist doctrine of Loyola is close to the Erasmus concept of the “soldier of Christ”.
Education became one of the primary aims of the Society. Colleges were also open to laypeople and Protestants according to the humanistic belief that education – a “work of love” – is a powerful formative and persuasive tool. According to the Jesuits, studia humanitatis had the power to form mind, character and docta pietas, which measurably translated into a virtuous and useful existence for the community. That is why the Jesuits focused on educating political elites and modelling their moral attitude.
Jesuit culture and education served to achieve the fullness of humanity, the discovery of a man in “his mental and spiritual dimension, as a conscious creator of socio-cultural reality, heirs to Hellenic ideals, Roman virtus, civis cultura and Roman pietas” (p. 164). These ideas found expression in the Jesuit literature, preaching and hagiographic works. Activism, present in various dimensions (counter-reformative propaganda, sensualist poetics, the idea of the fighting Church and man), made more valuable the Society, obedience and discipline. It translated into dynamic activities of the Order, including political ones, e.g. by the organisation of the Society’s influence on the theories of the state.
“Jesuit aesthetic and cognitive courage” (p. 176) placed them in a cultural avant-garde. This is evidenced by the influential works of the Jesuits or authors associated with the Order: Jacob Pontanus, Justus Lipsius, Herman Hugo, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Baltasar Gracian, or Emanuele Tesauro, and the development of the theatre in the Jesuit colleges in which studied, among others, Pierre Corneille and Molière.
The high level of works and “boldness in overcoming cultural stereotypes” (p. 189) and existing norms (also the rejection of specific ideas of humanism, such as philological methods undermining the doctrine or excessive erudition) shows the effectiveness of the intellectual programme and the implementation of the mission of the Society embedded in humanistic belief in the power of education and literature....
Argument antropologiczny łączy się z „suwerennością rozpoznania własnej obecności w świecie, […] aktywizowaniem […] życiowej energii i pasji poznawczej, podkreśla wreszcie moment intensywnie przeżywanego […] własnego istnienia” (s. 455). Punktem wyjścia rozważań jest pozorny paradoks, widoczny w twórczości romantyków: zerwanie z tradycją, również renesansu, zbiega się z problematyzacją obrazu człowieka ukształtowanego właśnie w tej epoce, człowieka rozpoznającego własną obecność w świecie i obdarzonego godnością, dążącego do autokreacji i doskonałości.
Humanistyczny wizerunek człowieka przedstawia – ujęta syntetycznie – twórczość Adama Mickiewicza. Człowiek jest dynamiczny, przeobraża się i dąży do integralności. Podejmowanie w całej twórczości dylematów ludzkiego sumienia, konfliktów moralnych, odkrycie jego mrocznego wnętrza to próby rozpoznawania natury ludzkie. Dowodzą postawienia człowieka w centrum, jednoczesne przekroczenie i kontynuację renesansowej refleksji. Poznanie własnego wnętrza prowadzi do poczucia godności własnej. Mickiewicz rozważa relację Boga i człowieka, jego obecność w planie zbawienia, a jednocześnie kluczowe dla jego antropologii zakorzenienie człowieka w zbiorowości.
Cyprian Kamil Norwid dystansował się od poprzedzającego go romantyzmu. Sięgał do renesansowych i oświeceniowych koncepcji. Postrzega człowieka jako odpowiedzialnego za rozwój indywidualny, poza narodowymi powinnościami. Podstawową przestrzenią egzystencji człowieka jest kultura: konstytuuje go i decyduje o człowieczeństwie. Widoczne jest w jego twórczości napięcie między koniecznością poddania się Nieskończonemu a sprzeciwem wobec niej, wynikającym z doświadczenia świata i ciała, współodczuwania i litości. Poeta rozpoznaje kompletną przestrzeń ludzkiej aktywności i łączy ją z rzeczywistością Boską: „zmaganie o kształt człowieczeństwa […] zrealizować się może przede wszystkim poprzez głęboki dialog ze Stwórcą” (s. 480). Wiele miejsca poświęca też istotnej dlań problematyce sztuk pięknych. Jego projekt antropologiczny jawi się jako nowoczesny, pełny, uwzględniający doświadczenie wewnętrzne i kondycję biologiczno-społeczną człowieka.
Autorka sygnalizuje też problem argumentu antropologicznego w poezji XX w. Bolesław Leśmian, piewca sensualności istnienia, eksplorował całą skalę krańcowych doświadczeń człowieka, które „czyniły ludzką istotę równoprawnym towarzyszem samego Boga” (s. 488). Czesław Miłosz z kolei łączył zachwyt nad światem z refleksją nad sumieniem. Eksplorowanie moralnych konfliktów, konstytuujących człowieczeństwo, łączy go z Mickiewiczem i pokazuje konfrontację pól semantycznych humanitas i christianitas. Próby rozpoznania „antropologicznej esencji” (s. 489) ujawniły dramatyzm konfliktu między jednostkowym doświadczeniem egzystencji i „bezgraniczną historią”. W wierszach z początku XXI w. dychotomia ta została przezwyciężona. Uświadomienie konieczności sławienia Boga z wiersza Sanctificetur przywodzi na myśl hymn Jana Kochanowskiego Czego chcesz od nas Panie…. Rozprawę zamyka analiza poezji ks. Janusza Stanisława Pasierba, oryginalnie podejmującego omawiane problemy. Autor z przekorą i subtelną przewrotnością rozpoznawał integralność człowieka, opartą na duchowej komplikacji i podejmowaniu wysiłku życia.
Analizy dowodzą, że rozpoznanie osobności człowieka nie musi prowadzić do buntu czy negacji. Konflikty moralne, sumienia i wartości prowadzą do pogłębiania samowiedzy i suwerenności jednostki. Choć problemy te podejmowane były od początków nowożytnego humanizmu, z pełną siłą i wyrazistością ujawniły się w literaturze romantycznej ze względu na jej zwrot ku jednostkowej egzystencji.... Bernadetta Kuczera-Chachulska, “I Am Also Though I Am Through You”. Anthropological Argument in Poetic Conversations with God in the Poetry of the Nineteenth and Twentieth Centuries
The anthropological argument is combined with “the sovereignty of recognising one's presence in the world, […] activating […] of life energy and cognitive passion, and finally emphasises the moment of intensely lived […] own existence” (p. 455). The starting point of the present reflections is the apparent paradox in the work of the Romantics: a break with tradition, also that of the Renaissance, coincides with the problematisation of the image of man shaped precisely in this epoch, man recognising his presence in the world and endowed with dignity, striving for self-creation and perfection.
The humanistic image of man is represented by Adam Mickiewicz’s work, approached in a synthetic way. Man is dynamic, transforms himself and strives for his integrity. Undertaking dilemmas of human conscience, moral conflicts and discovering his dark interior are Mickiewicz’s attempts to recognise human nature. Man was placed in the centre, simultaneously going beyond and continuing the Renaissance reflection. Getting to know one’s own interior leads to the sense of one’s dignity. Mickiewicz considers the relationship between God and man, his presence in the plan of salvation, and at the same time the rooting of man in the community, crucial to his anthropology.
Cyprian Kamil Norwid distanced himself from the Romanticism. He reached for Renaissance and Enlightenment concepts. He sees man as responsible for individual development, beyond national responsibilities. Culture is the basic space of human existence: it constitutes it and decides about his humanity. In his works, there is the tension between the necessity of surrender to the Infinite and opposition to it resulting from the experience of the world and body, compassion and mercy. The poet recognises the complete space of human activity and connects it with the divine reality; he also devotes a lot of space to the important problems of fine arts. His anthropological project appears to be modern, complete, accounting for internal experience and the biological and social condition of man.
Kuczera-Chachulska also signals the problem of anthropological argument in twenty-century poetry. Bolesław Leśmian, the advocate of the sensuality of existence, explored the whole scale of human extreme experiences which “made a human being an equal companion of God himself” (p. 488). In turn, Czesław Miłosz combined admiration for the world with reflection on conscience. The exploration of moral conflicts constituting humanity connects him with Mickiewicz and shows the confrontation of semantic fields of humanitas and christianitas. Attempts to recognise an “anthropological essence” (p. 489) reveal the dramatic nature of the conflict between individual experience of existence and “boundless history”. In poems written at the beginning of the twenty-first century, this dichotomy was overcome. The need to praise God in the poem Sanctificetur brings to mind Jan Kochanowski’s hymn What do you want from us Lord (Czego chcesz od nas Panie). The essay ends with an analysis of the poetry of Janusz Stanisław Pasierb, who addressed the discussed problems in an original way. The author with contrariness and subtle perversity recognised the integrity of man, based on spiritual complexity and the effort to live.
Analyses prove that the recognition of personality of man does not have to lead to rebellion or negation. Moral conflicts, conscience and values lead to deepening self-knowledge and the sovereignty of the individual. Although these problems have been taken from the beginning of modern humanism, they were revealed with full strength and clarity in Romantic literature due to its shift towards individual existence....
Artykuł Mariny Ciccarini dotyczy idei tolerancji oraz racjonalizmu w nauce socynian, na przykładzie postaci XVII-wiecznego polskiego intelektualisty, Jana Andrzeja Białobockiego. Autorka rozpoczyna od przywołania nauk Erazma z Rotterdamu, uznając go za teoretyka pacyfizmu. Erazm, jej zdaniem, porzuca instytucjonalny aspekt religii dla wewnętrznego poszukiwania prawdy. Erazmiańskie ujęcie tolerancji odnajduje jednak posłuch dopiero w szczytowym momencie europejskich konfliktów reformacyjnych. Badaczka przywołuje pobieżnie historię współistnienia wielu wyznań, pisząc, że w średniowieczu różne wyznania nie wchodziły ze sobą w silniejsze spory. Przywołuje w tym kontekście Regnum Siciliae Fryderyka II. Na koniec XV-go wieku pokonane zostały przez chrześcijaństwo ruchy albigensów, waldensów, husytów oraz zwolenników Wiklefa. Zdaniem autorki reformacja rodzi się w tym okresie jako znak sprzeciwu przeciw dominującej doktrynie.
Tolerancja, zdaniem badaczki, sama w sobie zakłada już hierarchię: „najważniejsze z nich [wyznań – MZ] tolerowało pozostałe” (s. 76). Stąd też taki stan rzeczy okazał się niezadowalający – pełna zwątpień sfera religii nie akceptuje, zdaniem autorki, nacisków z zewnątrz. Za moment w którym konflikty te uzyskują kontekst polityczny badaczka uznaje noc św. Bartłomieja. Nieszczęścia, które przyniosła kontrreformacja, dały zdaniem autorki przyczynek do ożywienia się zainteresowania erazmiańskim ujęciem tolerancji religijnej, m. in. u Jeana Bodina. Jednocześnie inspirację stanowiła wówczas teoria podwójnej prawdy zaproponowana przez Marsyliusza z Padwy. W XVII-tym wieku dysputa ta „przesunęła się jednak zdecydowanie na pole rozumu” (s. 77), gdzie ważnym punktem są dzieła Johna Locke’a.
W tym kontekście autorka wprowadza analizę socynianizmu, który jej zdaniem odgrywał ważną rolę w szerzeniu tolerancji religijnej. Doktryna socynianizmu proponowała „nowy, chrystocentryczny i racjonalizujący neoprotestantyzm o rodowodzie erazmiańskim, skupiony na problemach etycznych i opierający się na dziedzinie wiary w rygorystycznym i laickim używaniu rozumu, co stało się jednym z podstawowych elementów światopoglądu oświeceniowego” (s. 77). Zdaniem autorki, socynianie, wcześniej do Kartezjusza, uznali rozum za drogę do prawdziwego poznania oraz wyznacznik jego granic. Owe granice były również podstawą głoszonej przez nich tolerancji. Ruch ten znika w XVIII-tym wieku wraz z uznaniem tolerancji i racjonalizmu za fundament organizacji państwowej.
Badaczka przypisuje socynianizm ciekawej postaci Jana Andrzeja Białobockiego, polskiego intelektualisty, który wyjechał do Moskwy w celu nauczania. Oskarżony przez innych moskiewskich Polaków o herezje, został on zmuszony do napisania wyznania wiary prawosławnej. Mimo iż wyznanie nie zostało zaakceptowane, Białobocki nie został skazany i do końca życia pełnił urzędy w Moskwie. Zdaniem autorki, Wyznanie wiary stanowi „małe arcydzieło retoryki i sztuki perswazji, zarazem jednak płomienne credo człowieka, który nie ma zamiaru wyrzec się swych najgłębszych przekonań” (s. 82).... Marina Ciccarini, Humanistic Rationalism in the Culture of the Seventeenth Century. On Jan Andrzej Białobocki and the Milieu of Socinians
The article deals with the idea of tolerance and rationalism in the teachings of the Socinians, on the example of the seventeenth-century Polish intellectual Jan Andrzej Białobocki. Ciccarini begins by recalling the ideas of Erasmus of Rotterdam, recognizing him as a theoretician of pacifism. Erasmus, in her opinion, abandoned the institutional aspect of religion for the internal search for truth. The Erasmian tolerance, however, gained popularity only at the height of European reformation conflicts. The researcher briefly recalls the history of the coexistence of many denominations, writing that in the Middle Ages, there were no serious conflicts between different religions. In this context, she recalls Frederic II’s Regnum Siciliae. At the end of the fifteenth century, the Christendom defeated the movements of Albigenses, Waldenses, Hussites and Lollards. According to the Ciccarini, the reformation was born during this period as an opposition to the dominant doctrine. Tolerance – in her opinion – already implies a hierarchy in itself: “the most important of them [confessions] tolerated the others” (p. 76). This state of affairs, however, turned out to be unsatisfactory: the sphere of religion, full of doubts, does not accept, according to the author, pressure from outside. It was the Massacre of St Bartholomew’s Day that in Ciccarini’s opinion was the point when those conflict were given a political context. The misfortunes brought about by the Counter-Reformation contributed to the revival of interest in the Erasmian ideal of religious tolerance, among others of Jean Bodin. At the same time, the inspiration was the “double truth” theory proposed by Marsilius of Padua. In the seventeenth century, this dispute “shifted definitely to the field of reason” (p. 77), where the works of John Locke were a vital point.
In this context, the author introduces an analysis of Socinianism, which, in her opinion, played an important role in spreading religious tolerance. The Socinus’ doctrine proposed “a new, Christocentric and rationalizing neo-Protestantism of an Erasmian origin, focused on ethical problems and based on the faith in the rigorous and secular use of reason, which became one of the basic elements of the worldview of Enlightenment” (p. 77). The Socinians already before Descartes considered reason to be a road to real knowledge and a guide to its boundaries. These borders were also the basis of their tolerance. This movement disappeared in the eighteenth century with the recognition of tolerance and rationalism as the foundation of a state organization.
Ciccarini attributes Socinianism to Białobocki, a Polish intellectual who went to Moscow to teach. Accused by other Poles in Moscow of heresy, he was forced to write a confession of Orthodox faith. Although the confession was not accepted, Białobocki was not convicted and held office in Moscow for the rest of his life. According to the author, his Confession of Faith (Wyznanie wiary) is “a small masterpiece of rhetoric and the art of persuasion, but at the same time a fiery creed of the man who does not intend to renounce his deepest beliefs” (p. 82)....
We wstępie autorka dokonuje przeglądu różnych stanowisk definicyjnych w odniesieniu do pojęcia klasycyzmu, by zestawić je z analogicznymi ujęciami przystającymi do liryki nowożytnej (renesansowej i barokowej). Celem artykułu jest wyznaczenie przejawiających się w praktyce literackiej dominujących staropolskich doktryn, którym przypisać można tendencje „klasycyzujące”. Omówiony zostaje więc postulat naśladowania poezji antycznej – imitatio antiquorum (zarówno jako naśladowania dzieł starożytnych, jak i struktur gatunkowych), jak i dawne pole znaczeniowe określenia „klasyczny” rozumianego jako 'wzorcowy, pierwszorzędny'.
Rozdział drugi poświęcono klasycyzmowi renesansowemu. Autorka, dokonując przeglądu dotychczasowych badań nad zagadnieniem, ukazuje klasycyzm jako program twórczy i jedną z funkcji humanizmu. Określa go także jako postawę antropologiczna, której regułą jest nie tylko naśladowanie się klasyków, ale i rozumienie oraz przyswajanie ich kategorii myślowych i kulturowych. Poszukuje także cech określających te tendencje w utworach polskich, szczególna jest tu rola „prostoty”. Autorka podkreśla rolę wyborów językowych twórców: podobnie jak francuscy poeci Plejady, polscy autorzy renesansowi uznają, że ideały klasyczne można wyrażać także w językach rodzimych
Rozdział trzeci poświęca autorka Janowi Kochanowskiemu, który przedstawiony zostaje zarazem jako klasycysta i klasyk. Wśród cech konstytuujących klasycyzm w utworach poety dostrzega kategorie: blandum („czaru”), harmonii pomiędzy eksperymentem a decorum (stosownością) i umiaru. Omawiając Kochanowskiego jako klasyka, autorka wskazuje na późniejszą recepcję jego utworów, zwłaszcza Psałterza.
Klasycyzm barokowy na gruncie polskim omówiony w rozdziale czwartym uznany zostaje za niezbadany i trudniejszy do uchwycenia niż renesansowy. Przegląd badań ukazuje, jak różnie rozumiany jest klasycyzm barokowy w dotychczasowych studiach nad zagadnieniem. Autorka podkreśla rolę antyklasycznej kategorii zadziwienia (maraviglia), która nie wypierała jednak całkowicie ideałów klasycznej harmonii.
W rozdziale piątym autorka rozpatruje formy gatunkowe (zwłaszcza te naśladowane z literatury antycznej) jako przestrzeń do badania tendencji klasycyzujących. Przejawy tych tendencji omówione zostają na przykładzie wybranych gatunków, które współcześnie zalicza się do liryki (nieposiadającej ówcześnie statusu rodzaju). Są to: elegia, hymn, oda (pieśń), tren.
Autorka konkluduje, że na przełomie XVI i XVII stulecia w literaturze polskiej dominują tendencje antyklasyczne, co przejawia się w częstym posługiwaniu się gatunkami hybrydalnymi i synkretycznymi. Nie przekreśla to jednak ich współistnienia z klasycyzmem, objawiającym się „podskórnie” także w świadomości twórców odchodzących do klasycyzującej estetyki.... Elwira Buszewicz
Classicism in Old-Polish Lyric Poetry
In the introduction, the author presents a survey of different attitudes to the definition of the concept of classicism to compare them with analogous approaches to early modern (Renaissance and Baroque) lyric poetry. The purpose of the article is to determine the dominant Old Polish doctrines present in the literary practice to which it is possible to attribute “classicising” tendencies. The author discusses both the postulate of imitating ancient poetry – imitatio antiquorum (understood both as imitation of ancient works and genre structures), and the old semantic field of the term “classic” understood as “exemplary, superior”.
The second chapter is devoted to Renaissance Classicism. After surveying the research on the issue, the author presents classicism as a creative programme and one of the functions of humanism. She also regards it as an anthropological attitude which is not only to imitate the classics, but also to understand and assimilate their mental and cultural categories. She looks for the features defining these trends in Polish works, with a special role of “simplicity”; emphasises the role of language choices by the authors: just like the French poets of the Pléiade, Polish Renaissance authors decided that it was possible to express classical ideals in native languages.
The third chapter is devoted to the author Jan Kochanowski, who is presented as both a Classicist and a Classic. Among the elements constituting Classicism in the works by the poet, she perceives the following categories: blandum (charm), harmony between an experiment and decorum (suitability) and moderation. Discussing Kochanowski as a Classic, the author points to the later reception of his works, especially the Psalter.
Baroque classicism in Poland, discussed in chapter four, she regards as unexplored and harder to grasp than the Renaissance one. The review of research into the problem shows many different understandings of Baroque classicism. The author emphasises the role of the anti-Classical category of wonder and astonishment (maraviglia), which, however, did not completely superseded the ideals of Classical harmony.
In chapter five, Buszewicz examines the genre forms (especially those imitated from ancient literature) as a space to study Classicising tendencies. The manifestations of these tendencies are discussed on the example of selected genres that today are categorised as lyric poetry (at that time without the genre status). They include: elegy, hymn, ode (song), threnody.
The author concludes that at the turn of the seventeenth century, anti-Classical tendencies dominated in Polish literature, which is manifested in the frequent use of hybrid and syncretic genres. This, however, did not exclude their coexistence with Classicism, manifesting itself “subconsciously” in the minds of artists departing from Classicising aesthetics....