Autor omawia średniowieczne korzenie humanizmu. W pierwszej części tekstu przedstawia przegląd badań nad tematem, w drugiej wskazuje cechy zjawiska. Dowodzi ciągłości prądu humanistycznego, wyrastającego ze starożytnej kultury grecko-rzymskiej, której dziedzictwo trwało zarówno w renesansie, jak i – co mniej oczywiste – w średniowieczu, zwłaszcza od XII wieku.
Badacz powołuje się m.in. na prace S. Łempickiego, Z. Łempickiego, É. Gilsona. Ten ostatni wymienia dwa elementy humanizmu ważne dla przedstawicieli kultury średniowiecza: filologię, służącą badaniu tekstów starożytnych, oraz wychowanie i pracę nad sobą, wyrastające ze studiów literackich. Pojęcie humanizm średniowieczny wprowadził E. R. Curtius, wyróżniający humanizm chrześcijański (Jan z Salisbury) i pogański (Bernard Silvestris).
Jako typowy przykład badań nad tematem można wskazać studia P. O. Kristellera, według którego wiele zjawisk włoskiego renesansu można widzieć jako spóźnioną recepcję dorobku średniowiecznej Francji. Zaznaczał ciągłość sztuki oratorskiej, badań filologicznych i znaczenia moralistyki w dwóch okresach, a także współistnienie scholastyki i humanizmu. Podkreślał płynność przejścia między epokami, ale też odmienność celów badań w renesansie, gdy wzrosła rola greki i elementu świeckiego w kulturze.
Autor przywołuje też sceptycznego wobec omawianych idei E. Garina, który odmawiał średniowiecznym uczonym naukowego krytycyzmu (przeczą temu m.in. R. W. Southern, W. Ullmann, W. Tatarkiewicz). Referuje również badania dotyczące kultury polskiej (B. Kürbis, S. Zabłocki, J. Domański) oraz nieco odmienne od innych poglądy W. Ullmanna, podkreślającego nierozerwalny związek humanizmu renesansowego z przemianami polityczno-społecznymi (nie jedynie kulturalnymi) w XII w.
Po przeglądzie badań autor wymienia główne cechy renesansowego humanizmu oraz wskazuje, jak uobecniały się w średniowieczu i jak wpisywały się w ówczesny światopogląd. Przywołuje przykłady Abelarda, Heloizy, Bernarda z Clairvaux, Jana z Salisbury, Bernarda Silvestrisa, Ottona z Fryzyngi i innych.
Badacz podkreśla szacunek średniowiecznych uczonych wobec badań natury ludzkiej, ich humanizm moralny (É. Gilson) – szukanie wiedzy o człowieku u Cycerona, Seneki, Owidiusza czy Wergiliusza. Doceniano godność człowieka i całego Stworzenia, uznawano wartość rozumu, zdolnego poznawać podobne sobie, rozumne dzieła Boże, w tym siebie. Humanizm ten miał ściśle religijny charakter, jego praktykowanie miało prowadzić do Boga.
Za główny wyznacznik średniowiecznego humanizmu autor uznaje gromadzenie, badanie i naśladowanie tekstów starożytnych, zwłaszcza łacińskich. Wiązało się to z początkami krytyki tekstu, a także rozwojem oświaty i nauk przyrodniczych. Wyjątkową rolę odgrywał w nich Timajos, z którego wyrastał platonizm szkoły z Chartres, powiązany z racjonalizmem, pragnieniem pogodzenia myśli pogańskiej i chrześcijańskiej oraz pochwałą i badaniem harmonijnego świata.
Do elementów średniowiecznego humanizmu zaliczają się też początki myślenia krytycznego, pragnienie samowiedzy i samodoskonalenia się, świadomość roli i odpowiedzialności człowieka, poczucie indywidualności, chęć przetrwania w pamięci potomnych.
Na końcu tekstu badacz omawia oddziaływanie tradycji antycznych w Polsce – dość nikłe. Jego przejawy widzi w liście biskupa Mateusza do Bernarda z Clairvaux, Kronice polskiej Kadłubka, łacińskiej liryce religijnej (Exultent hodie iugiter, Stanisław Ciołek, Adam Świnka). Wywód zamyka przypomnieniem o chrześcijańskim charakterze średniowiecznego humanizmu.... The author discusses the medieval roots of humanism. In the first part of the study, he presents a review of research on the subject; in the second part, he points out to the main features of the phenomenon. He proves the continuity of the humanistic trend that grew out of the ancient Greco-Roman culture whose heritage was to be found both in the Renaissance and – less obviously – in the Middle Ages, especially since the twentieth century.
The researcher refers to, among others, the works by Stanisław Łempicki, Zygmunt Łempicki, Étienne Gilson. The latter lists two elements of humanism that are important for representatives of the medieval culture: philology to study ancient texts, and education together with self-improvement arising from literary studies. The concept of medieval humanism was introduced by Ernst Robert Curtius, who distinguished Christian humanism (John of Salisbury) and pagan humanism (Bernard Silvestris).
As a typical example of research on the subject, one can point to the studies of Paul Oskar Kristeller, who perceived many phenomena of the Italian Renaissance as a late reception of the achievements of medieval France. He emphasized the continuity of the art of oratory, philological studies and the importance of moralism in the two periods, as well as the coexistence of scholasticism and humanism. He emphasized the smooth transition between epochs, but also the different research objectives in the Renaissance period when the role of Greek and secular element in culture increased. Sceptical about the ideas discussed was Eugenio Garin, who refused scientific criticism to medieval scholars (this is contradicted by, among others, Richard William Southern, Walter Ullmann, and Władysław Tatarkiewicz).
The author also presents research on Polish culture (Brygida Kürbis, Stefan Zabłocki, Juliusz Domański) and slightly different views of Walter Ullmann, emphasizing the inseparable connection between Renaissance humanism and political and social changes (not only cultural) in the twelfth century. After reviewing the research, Włodarski lists the main features of Renaissance humanism and indicates how they appeared in the Middle Ages and how they fit in with the worldview of the epoch. He recalls the examples of Abelard, Héloïse, Bernard of Clairvaux, John of Salisbury, Bernard Silvestris, Otto of Freising, and others. The researcher emphasizes the respect of medieval scholars towards the study of human nature, their moral humanism (É. Gilson) – the search for knowledge of man in Cicero, Seneca, Ovid and Virgil. The dignity of man and all of Creation was appreciated, the value of reason able to learn about rational works of God, including himself, was recognized. This humanism was strictly religious and was to lead to God.
The author regards collecting, researching and imitating ancient texts, especially Latin ones, as the primary determinant of medieval humanism. This was associated with the rudiments of text criticism, as well as the development of education and natural sciences. Plato’s dialogue Timaeus played a particular part, being the root of the Platonism of the Chartres school, associated with rationalism, the desire to reconcile pagan and Christian thought, and praise and study of the harmonious world. Elements of medieval humanism also include the beginnings of critical thinking, the desire for self-knowledge and self-improvement, awareness of the role and responsibility of man, a sense of individuality, the desire to survive in the memory of posterity.
At the end of the text, the researcher discusses the impact of ancient traditions in Poland – which, in his opinion, was quite weak. He sees it in a letter of Bishop Mateusz of Krakow to Bernard of Clairvaux, the Polish Chronicle by Kadłubek, Latin religious poetry (Exultent hodie iugiter, Stanisław Ciołek, Adam Świnka). He closes his argument reminding of the Christian character of medieval humanism....