Idee wieku oświecenia przeniknęły do świadomości protagonistów ruchu umysłowego i politycznego we wszystkich krajach Europy, ulegając adaptacji i asymilacji odpowiednio do zastanych warunków społecznych. Wszystkich uczestników tej formacji kulturowej łączyło krytyczne podejście do panujących struktur społecznych i hierarchii wartości, a także przekonanie, że należy zweryfikować wszystkie sądy przyjmowane dotychczas apriorycznie, sprawdzić zgodność istniejących systemów, praw, opinii z dwoma kryteriami, które dla oświeconych stały się najwyższą instancją odwoławczą ; rozumem i naturą, by na nowo je uzasadnić lu odrzucić. W oświeceniu dokonała się doniosła emancypacja człowieka, która rządzi się immanentnymi prawami - natury oddzielonej od swego Stwórcy i od niego niezależnej. Etos humanistyczny pojmowany jako fundamentalne przekonanie o świecie i człowieku, kryteria będące podstawą głównych wzorców zachowania się, pozwalające budować system wartości jednostki i oceniać postawy moralne - jest integralnym składnikiem światopoglądu polskiego „wieku świateł’. ,W tym kontekście pisarze polskiego oświecenia jawią się jako kontynuatorzy poszukujący i rozwijający tradycje starożytnej wiedzy o człowieku , a etos humanistyczny jako zbiór pozytywnych, afirmowanych tez i przekonań. Oświecenie wykreowało wzór człowieka racjonalnego, którego działania prowadzą ku szczęściu utożsamianemu z dobrem ogółu. W rozważaniach o człowieku i jego egzystencjalnych uwikłaniach pisarze polskiego oświecenia koncentrowali się wokół pary pojęć : cnota-fortuna i relacji między nimi. W swoich rozważaniach pokazują walkę z człowieka ze swoimi namiętnościami ale także z przeciwnościami losu, propagują cnotę stoickiej odporności na nieszczęście będącej gwarantem stanu wewnętrznego szczęścia. Cnota i szczęście mogą być także osiągnięte, w sytuacji, kiedy człowiek osiągnie harmonię z naturą i wybierze życie na wsi, z dala od zgiełku. W umysłach pisarzy polskich XVIII stulecia współistniały szczęśliwe kraje utopii i niedoskonała rzeczywistość, rysowała się symetryczna wizja świata autentycznego wobec świata pozorów, wartości istotnych w sporze z fałszywymi, Oświeceni, poszukując wartości trwałych , niezmiennych, immanentnie ludzkich , choć dotąd niezrealizowanych , zwracali się ku pisarzom starożytnym , których myśli odpowiednio dobierane i przekształcane służyły jako nieodzowny składnik systemu pojęć o człowieku przyszłości, co uwidacznia się szczególnie w sytuacji, gdy przedmiotem dociekań staje się jednostka w sobie samej poszukująca odpowiedzi na najistotniejsze pytania egzystencjalne ....
Ewa Szczepan, Humanistic Ethos in the Enlightenment Era The ideas of the Enlightenment era penetrated the minds of the protagonists of the intellectual and political movement in all European countries, being adapted and assimilated according to the existing social conditions. All participants of this cultural formation were united by a critical approach to the prevailing social structures and hierarchy of values, as well as the belief that all a priori judgments should be verified, as well as compliance of existing systems, laws and opinions with two most important criteria: reason and nature. The Enlightenment era brought about the emancipation of man, governed by immanent laws – the nature separated from its Creator and independent of him. The humanistic ethos understood as a fundamental belief about the world and man, criteria being the basis of main behavioural patterns, enabling to create a value system of individuals and to assess moral attitudes is an integral component of the worldview of the Polish Enlightenment age. In this context, writers of the Polish Enlightenment appear as continuators seeking and developing the traditions of ancient knowledge about the man, and the humanistic ethos as a collection of positive affirmed theses and beliefs. The Enlightenment era has created a model of rational man, whose actions lead to happiness identified with the good of all. In reflections on man and his existential entanglements, writers of the Polish Enlightenment focused on two concepts: virtue and fortune, and the relationship between them. In their reflections, they show the fight of the man against his passions, but also against adversity; they promote the virtue of stoic resistance to misfortune, which guarantees the state of inner happiness. Virtue and happiness can also be achieved when the man reaches harmony with nature and chooses to live in the countryside, away from the hustle and bustle. In the minds of Polish writers of the eighteenth century, happy utopian countries and imperfect reality coexisted, there was a symmetrical vision of an authentic world against the world of appearances, essential values in the dispute with false ones. The Enlightened, looking for permanent, unchanging, immanently human values, although not yet realized, turned to ancient writers whose thoughts, adequately selected and transformed, served as an indispensable element of the system of concepts about the man of the future. It is particularly evident in the situation when an individual in himself seeking answers to the most important existential questions becomes the subject of inquiry....

Wiek XX to okres wojen światowych, rewolucji, wielkich migracji, wysiedleń, pogromów, wypędzeń, i emigracji politycznej. Epoka Auschwitz, komunizmu i antysemityzmu, śmierci Boga, , kresu Piękna i śmierci Poety. Wiek modernizmu, awangardy i ponowoczesności. Czas rozwoju zbrodniczych ideologii, totalitaryzmu i Zagłady. Okres wyzwolenia sztuki i artysty z daniny utylitaryzmu, a zarazem spętania tychże obowiązkami poza artystycznymi. Fascynacja marksizmem i rozczarowanie jego socjalistycznymi zastosowaniami obok trwałego oporu wobec komunistycznej władzy, etosu walki i solidarności. Wszystko na tle złożonego stosunku do wiary i religii w państwie wielonarodowym, a także kościoła rzymskokatolickiego jako obserwatora lub uczestnika życia politycznego, azylu dla działalności konspiracyjnej oraz instancji wyznaczającej standardy postępowania moralnego . O zaborczej niewoli i restytucji państwowości, poprzez sanację i okupacyjny terror, system jednopartyjnej władzy klas i kult jednostki w PRL., do transformacji i demokracji. Lata budowania porządku finansowego państwa, wielkich kryzysów gospodarczych, rządów ekonomii, kształtowania społeczeństwa konsumpcyjnego, u schyłku stulecia również społeczeństwa sieci, wreszcie -przeobrażenia od lokalności, przez globalizację, do glokalizacji, czyli nadania mocy obowiązującej postulatowi rozwiązywania spraw globalnych w skali lokalnej. Autor próbuje odpowiedzieć w artykule, na ile da się wyodrębnić etos humanistyczny w XX w. w kontekście istnienia wielorakich nurtów ideowych i artystycznych. Opis dziejów dyskursu etycznego, przede wszystkim tego, który jest zakorzeniony w tradycji renesansowego humanizmu, oraz próba jego rekonstrukcji w polskim dorobku XX w. napotykają wiele trudności. Uwzględnienia bowiem wymagają rozmaitego typu przemieszczenia warstw myśli, metod, kontekstów, w jakich powstawały dzieła literackie oraz ich interpretacje. Celem prezentacji bądź rekonstrukcji potencjału etosu humanistycznego w polskiej literaturze XX w, może być zatem w dużo większej mierze nakreślenie obrazu zasadniczych przejawów kulturowych i filozoficznych inspiracji w mozaice postaw moralnych, widzianych w różnorodnych kontekstach epoki, niż zrelacjonowanie szkół etycznych czy stworzenie czegoś, co mogłoby przypominać swoisty z humanizmu wyrastający „kanon etyczny”. Dlatego autor omawia różne wzorce osobowe pojawiające się w XX w.: homo militans, homo religious, homo patiens, homo sacer, homo viator, homo aestheticus oraz zjawiający się na koniec epoki homo videns. To człowiek całkowicie podporządkowany wizji technologicznego zniewolenia – to skomponowana na koniec wieku koncepcja nowego, jednolitego i wspólnego dla całej populacji etosu, którego charakterystykę stanowią poszczególne, indywidualne etyki niezakorzenione w kanonach i zespołach, w istocie pozostających w kompletnym rozproszeniu norm moralnych, także brak autorytetów oraz brak dróg ucieczki z sytuacji terroru, któremu niegdyś – w dobrych intencjach zaspokojenia potrzeby wiedzy o świecie- ludzie sami dobrowolnie się poddali....
Robert Cieślak, Humanistic Ethos in the Twentieth Century – An Attempt at Reconnaissance The twentieth century was a period of world wars, revolutions, great migrations, displacements, pogroms, expulsions, and political emigration. The era of Auschwitz, communism and anti-Semitism, death of God, end of Beauty and death of the Poet. The age of modernism, avant-garde and post-modernity. A time of development of criminal ideologies, totalitarianism and the Holocaust. The period of the liberation of art and the artist from the tribute of utilitarianism, and at the same time of entrusting these duties beyond artistic ones. A fascination with Marxism and disappointment with its socialist applications alongside persistent resistance to the communist authorities, the ethos of struggle and solidarity. All this against the background of a complex attitude towards faith and religion in a multinational state, as well as the Roman Catholic Church as an observer or participant in political life, asylum for underground activity and an instance setting standards for moral conduct. From the captivity of partitions and restitution of statehood, through Sanation and occupation terror, a system of one-party class rule and the cult of the individual in the Polish People’s Republic period, to transformation and democracy. The years of building the financial order of the state, great economic crises, economic rule, shaping the consumer society, and at the end of the century also the internet society and, finally, transformation from locality through globalisation to glocalisation, i.e. the tendency to solve global issues on the local scale. The author tries to answer the question as to what extent the humanistic ethos in the twentieth century can be distinguished among the existing multitude of ideological and artistic trends. The description of the history of ethical discourse, above all the one rooted in the tradition of Renaissance humanism, and the attempt to reconstruct it in the Polish heritage of the twentieth century encounter many difficulties. Various types of displacement of thought, methods, contexts in which literary works and their interpretations were created, need to be reconsidered. Tus, the purpose of presenting or reconstructing the potential of the humanistic ethos in Polish literature of the twentieth century may therefore be to sketch the image of the basic cultural manifestations and philosophical inspirations in the mosaic of moral attitudes seen in various contexts of the era, than reporting ethical schools or creating something that could resemble a “ethical canon” arising out of humanism. That is why the author discusses various personal patterns appearing in the twentieth century: homo militans, homo religious, homo patiens, homo sacer, homo viator, homo aestheticus, and homo videns emerging at the end of the era. He is the man totally subordinated to the vision of technological enslavement – a concept of a new, uniform and common ethos composed at the end of the century, whose characteristics are individual, individual ethics not rooted in canons and groups, in fact remaining in a complete dispersion of moral norms, also lack of authority and no escape routes from the situation of terror that some time ago people voluntarily gave up themselves....