W tekście przedstawiono trzy projekty społeczeństwa obywatelskiego, stworzone przez polskich publicystów drugiej połowy XIX w. – obserwatorów i teoretyków życia zbiorowego. Autorka koncentruje się na integralności tych modeli, ich zakorzenieniu w idei humanitas oraz ich odniesieniu do nowoczesnego społeczeństwa. Jako pierwszy badaczka omawia etycyzm Orzeszkowej, która opisywała rzeczywistość w kategoriach moralnych. Cnotę przedkładała nad realizm i pragmatyzm, co wyróżnia ją na tle współczesnych. Ceniła zarówno cnoty dające się poznać w chwilach próby, jak i te codzienne, związane ze „zwykłą” uczciwością, wymagającą regulowania zobowiązań wobec innych członków wspólnoty, traktowanych równo. Przyczyny jej braku pisarka widziała w pozostałościach feudalnych. Orzeszkowa wartości dotąd przynależne wysoko urodzonym wiąże z nowymi zjawiskami ekonomicznymi (kapitalizm) i społecznymi (pojawienie się inteligencji, wzrost znaczenia mieszczaństwa). Nie zachwyca się nowoczesnością, ale chce odpowiedzieć na potrzeby swego czasu. Jako artystka uczy się od społeczeństwa i oddaje z nawiązką, co otrzymała. Badaczka zauważa zbieżność tej koncepcji z herderowsko-goetheańską ideą Bildung, wyrastającą z renesansowej humanitas i greckiej paidei. W l. 80. Orzeszkowa wyraźniej zwraca się ku idei narodu, co autorka omawia na przykładzie jej wypowiedzi o emancypacji kobiet. Typ kobiety polskiej ukształtował się w kulturze szlacheckiej, wyrosłej z republikańskiego Rzymu. Miała ona dostęp do wiedzy i jako obywatelka aktywnie służyła ojczyźnie, choć jej zadania różniły się od męskich. Projekt emancypacyjny wyrasta zatem z narodowej tradycji. Wieńczyć go mają ogólnoludzkie cnoty sprawiedliwości czy miłości bliźniego. Pisarka przez ich pryzmat wypowiadała się też o Żydach. Broniła ich jako ludzi, przemilczała kwestie różnic ekonomicznych, narodowych, wyznaniowych. W argumentacji przywoływała pouczenia starożytnych i naukę Chrystusa. Pisała o ich użyteczności, ale zarazem nie miała złudzeń co do ich respektowania przez ludzi. Podobnie krytykowała karę śmierci, wkraczającą w kompetencję Boga i nieskuteczną. Jako drugi badaczka omawia pragmatyzm Prusa, dążącego do obiektywizmu i jak największej różnorodności swych obserwacji, obejmujących również niskie przejawy życia. Inspirował się organicyzmem Spencera. Dla szczęścia obywateli poszczególne grupy społeczne i całe narody powinny współdziałać ze sobą w imię harmonii. Wynika to nie z zasad etycznych, jak u Orzeszkowej, ale z przyczyn praktycznych, choć pisarz myśli również o idei: dobru ojczyzny, które tworzy dobro jednostek. Badaczka wytyka Prusowi niekonsekwencję, generalizacje i naiwność. Zauważa jego pragnienie uczynienia teorii wykonalną. To kryterium pisarz uważał za uniwersalniejsze niż wzniosłe idee etyczne. Swój program adresował do ludzi zwyczajnych, „średnich”, unikał ekstremów i absolutyzowania idei, nawet prawdy i wolności. Kierował się ku wartościom aktywistycznym, praktycznym, ogólnie dostępnym. Nad sztukę czy religię przedkładał wolę, czyn, użyteczność. Na końcu autorka przedstawia liberalizm Świętochowskiego, rozumiany jako nieograniczone prawo do wolności. Pisarz w przeciwieństwie do Orzeszkowej i Prusa opowiadał się za racją jednostki, nie zbiorowości – podobnie jak Mill. Krytyczny indywidualista z charakteru, często naruszał tradycyjne świętości. Godził w kler, zdroworozsądkowość Prusa, konserwatyzm, mity narodowe. Propagował laicki humanizm, liberalizm, demokratyzm, racjonalizm, relatywizm. W duchu sceptycyzmu dostrzegał ciemne strony postępu i cywilizacji. Jego modelowi człowieka niezaprzedanego żadnej idei, absolutnie wolnego patronował Epikur. Odwoływał się też do oświeceniowej wizji obywatela, opartej na idei czystego rozumu, bezstronnej moralności, postulacie uwolnienia się od przesądów i uwarunkowań rasowych, religijnych, kulturowych. W jej imię postulował asymilację Żydów i przyjmował retorykę antysemicką. Rozczarowany polityką, z czasem podporządkował swe poglądy orientacji narodowej, dla której poświęcił indywidualizm i dystans, aby stać się rzecznikiem racji większości. To w niej zaczął widzieć spełnienie ideałów humanistycznych....
Grażyna Borkowska, Models of Civic Culture in Journalism of the Second Half of the Nineteenth Century and the Idea of humanitas (Orzeszkowa, Prus, Świętochowski) The text presents three projects of civil society created by Polish publicists of the second half of the nineteenth century – observers and theoreticians of collective life. The author focuses on the integrity of these models, their roots in the idea of humanitas and their relation to modern society. As the first, Borkowska discusses the ethicism of Eliza Orzeszkowa, who described reality in moral terms. She preferred virtue to realism and pragmatism, which distinguishes her from contemporary people. She appreciated both virtues surfacing at the time of trial and everyday virtues associated with “ordinary” honesty, requiring the settlement of obligations towards other members of the community, treated equally. The reasons for the absence of this honesty the writer saw in the legacy of feudalism. The values formerly belonging to people of high social standing Orzeszkowa associated with new economic (capitalism) and social phenomena (the emergence of the intelligence stratum, the growing importance of the middle class). She was not impressed with modernity, but she wanted to meet the needs of her time. As an artist, she learned from society and gave back more than she had received. Borkowska notes the convergence of this concept with the Herderian-Goethean idea of Bildung, originating from the Renaissance humanitas and Greek paideia. In the 1980s, Orzeszkowa turns more clearly to the idea of the nation, which the author discusses on the example of her statements about the emancipation of women. The type of Polish woman was formed in the noble culture that grew out of republican Rome. She had access to knowledge, and as a citizen, she actively served her homeland, although her tasks were different from those of men. Thus, the emancipation project grows out of national tradition. It is to be crowned by universal virtues of justice or love of neighbour. Through the prism of these virtues, the writer also spoke about Jews. She defended them as people, without mentioning the issues of economic, national and religious differences. In her arguments, she recalled the teachings of the ancients and the teachings of Christ. She wrote about their usefulness, but at the same time, she had no illusions about they being respected by people. Similarly, she criticized the death penalty as usurping God’s competence and ineffective. As a second paradigm, the researcher discusses that of Bolesław Prus, striving for objectivity and the broadest possible variety of his observations, including low-life manifestations. Herbert Spencer’s organicism inspired him. In his opinion, individual social groups and entire nations should work together in the name of harmony for the happiness of citizens. It results not from ethical principles, as in Orzeszkowa, but from practical reasons. However, the writer also thought about the idea: the good of the homeland, which generates the good of individuals. The researcher points out to Prus’ inconsistency, generalizations and naivety. She notes his desire to make the theory feasible. This criterion was more universal for Prus than high ethical ideas. His program was addressed to ordinary people, “average” citizens; he avoided extremes and absolutizing ideas, even truth and freedom. He turned towards activistic, practical and generally available values. He preferred will, deed, utility over art or religion. Finally, the author presents Świętochowski’s liberalism, understood as an unlimited right to freedom. In contrast to Orzeszkowa and Prus, the writer argued for the right of the individual, not community – just like James Mill. A critical individualist by character, he often violated traditional sanctities. He attacked the clergy, Prus’ common sense, conservatism, and national myths. He promoted secular humanism, liberalism, democratism, rationalism, and relativism. In the spirit of scepticism, he saw the dark sides of progress and civilization. It was Epicurus who was the patron of his model of a man – absolutely free, who sold his soul to no idea. He also referred to the Enlightenment vision of citizen, based on the idea of pure reason, impartial morality, and the postulate of freeing oneself from prejudices and racial, religious and cultural conditions. Faithfull to this idea, he postulated the assimilation of Jews and adopted anti-Semitic rhetoric. Disappointed with politics, he eventually subordinated his views to national orientation, for which he sacrificed his individualism and distance to become a spokesperson for the rights of the majority. And it was this majority that he began to see the fulfilment of humanistic ideals....

We wstępie autorka przywołuje definicję humanizmu w sztuce A. Maślińskiego – to wszystko, co bezpośrednio odnosi się do antyku i człowieka. W wyjaśnieniu tym humanizm zlewa się z klasycyzmem, a jego przeciwieństwem staje się manieryzm. Mimo to historyk dopuszczał recepcję antyku w nurtach aklasycznych, gdyż punktem wyjścia badania powinno być dzieło samo w sobie, a przejawy humanizmu należy badać w konkretnych przejawach. Humanizm w sztuce autorka przedstawia z dwóch perspektyw: teorii estetycznej i praktyki artystycznej. Jego obecność w dziełach ściśle wiąże się z tradycją antyczną, przejawiającą się zarówno w treściach formalnych, jak i ideowych. Badaczka postuluje stworzenie typologii formuł jej humanistycznej recepcji. W części poświęconej teorii estetycznej autorka wskazuje terminy kluczowe dla poznania kulturowych przejawów humanizmu: mimesis, odniesioną do naśladowania zarówno natury, jak i starożytności, oraz paragone, klasyczny spór, która dyscyplina sztuki jest najdoskonalsza. Jako najważniejsze dla tradycji antycznej autorka wskazuje poezję, malarstwo i architekturę. Przypomina o roli refleksji nad perspektywą i koncepcją piękna, zwłaszcza platońsko-pitagorejską. Osobno autorka omawia humanistyczny model twórcy nowożytnego, wyrosły ze starożytnej biografistyki. Jej kontynuacje: żywoty artystów to ważne źródło wiedzy o tym wzorcu artysty. Prócz nich badaczka wskazuje dokumenty osobiste, dzieła literackie malarzy, rzeźbiarzy i architektów oraz traktaty techniczne. Podaje przykłady Benvenuta Celliniego (vita actva) i neoplatonizującego Michała Anioła (vita contemplativa). Przypomina, że humanistyczna teoria sztuki dała również początek akademiom. W części poświęconej artystycznym realizacjom humanizmu autorka uznaje za najistotniejsze dwa problemy: antropomorfizacji i dialogu z naturą. Pierwszy z nich wiąże się ze zjednoczeniem człowieka i dzieła sztuki, drugi – człowieka i natury, oczywiście widzianej i opisywanej przez pryzmat przeżyć ludzkich. Antropomorfizację dzieła badaczka rozumie jako przeniesienie cech ludzkich na formę kształtowaną plastycznie. Rozważa problemy konstrukcji figury ludzkiej: kontrapost i zmiany proporcji, stających się nośnikiem treści (Michał Anioł, sztuka romańska, manieryzm), a także temat korzystania z postaci ludzkiej jako modułu, zwłaszcza w architekturze. Humanistyczne widzenie natury opiera się na podziale natura naturans – natura naturata, wywodzącym się z tradycji neoplatońskiej. W tym ujęciu świat jest przeniknięty śladem twórczej mocy Boga, a filozofia i religia mają wiele wspólnego – jak w renesansowej docta religia/pia phisosopfia. Materię czyni piękną boski pierwiastek, co znalazło oddźwięk w myśli neoplatoników i dziełach Michała Anioła. Natura naturans, stworzona i wciąż tworząca, idealna natura świata świętego, znajduje wyraz w dziełach idealizujących rzeczywistość, odwołujących się do idei makro- i mikrokosmosu (np. Rafael), a także do idei malowniczości i ogrodzie angielskim, „bardziej naturalnym” niż sama przyroda. Ma wymiar symboliczny (np. portale powstałe pod wpływem szkoły z Chartres), co wykorzystywano w średniowiecznych bestiariuszach, łączących encyklopedyzm o genezie antycznej i chrześcijańskie alegorie moralne, oraz w niemieckim romantycznym malarstwie pejzażowym. W zakończeniu autorka zauważa, że myśl humanistyczna pozwala na ściślejsze powiązanie autora z dziełem, człowiek staje się zarazem twórcą i tworzywem, sztuka niemal utożsamia się z artystą. Stwierdza też, że połączenie rozważań nad humanizmem w teorii i dziełach sztuki pozwala przejść od poszczególnych jego realizacji do modelu kultury....
Aleksandra Jakóbczyk-Gola, Humanism in Art In the introduction, the author refers to the definition of humanism in Antoni Maśliński’s art – humanism is everything that directly relates to antiquity and man. In this definition, humanism merges with Classicism, while Mannerism becomes its opposite. Even so, the historian allowed the reception of antiquity in the aclassical trends, because the starting point of the study should be a text itself, and the manifestations of humanism should be studied on specific examples. Jakóbczyk-Gola presents humanism in art from two perspectives: aesthetic theory and artistic practice. Its presence in the works of art is related to the ancient tradition, manifested in both formal and ideological content. The researcher postulates the compilation of a typology of formulas for its humanistic reception. In part devoted to aesthetic theory, the author indicates key terms for cultural manifestations of humanism: mimesis, related to the imitation of both nature and antiquity, and paragone, a classic debate on which domain of art is the most perfect. The author points to poetry, painting and architecture as the most important for the ancient tradition. She recalls the role of reflection on the perspective and concept of beauty, especially Platonic-Pythagorean. In a separate part, Jakóbczyk-Gola discusses the humanistic model of a modern artist, originating from ancient biographies. Their continuations – the lives of artists – are an essential source of knowledge about this model of artist. Besides, the researcher indicates personal documents, literary works of painters, sculptors and architects, as well as technical treatises. She cites examples of Benvenuto Cellini (vita activa) and Neoplatonic Michelangelo (vita contemplativa). She reminds that the humanistic theory of art gave rise to academies. In the part devoted to the artistic realizations of humanism, the author considers the two most important problems: anthropomorphism and dialogue with nature. The first of them is associated with the union of man and work of art, the second – of man and nature, of course, seen and described through the prism of human experiences. The researcher understands the anthropomorphism of the artwork as the transfer of human traits to the art-shaped form. She reflects on the construction of human figure: contrapposto and changes in proportions, which became a carrier of content (Michelangelo, Romanesque art, Mannerism), as well as the topic of using the human figure as a module, especially in architecture. The humanistic view of nature is based on the division: natura naturans – natura naturata, originating in the Neoplatonic tradition. In this approach, the world is permeated by God’s creative power, and philosophy and religion have a lot in common – as in the Renaissance docta religio/pia philosophia. It is a divine element, reflected in the thoughts of Neoplatonists and the works of Michelangelo, that make matter beautiful. Natura naturans, created and still creating, the ideal nature of the holy world, finds expressions in works idealizing reality, referring to the idea of macro- and microcosm (e.g. Raphael), as well as to the concept of picturesque and to English garden, “more natural” than nature itself. It has a symbolic dimension (e.g. portals created under the influence of the School of Chartres), which was used in medieval bestiaries, combining encyclopaedism of ancient origins and Christian moral allegories, and in German Romantic landscape painting. In conclusion, the author notes that humanistic thought allows a closer connection of the author with the work; man becomes both a creator and a material; art almost identifies with the artist. She also states that the combination of reflections on humanism in theory and works of art makes it possible to move from its individual implementations to the cultural model....

Etos humanistyczny uwypukla nadrzędne idee ludzkiej egzystencji takie jak samopoznanie i poznanie świata prowadzące poprzez wiedzę o makro- i mikrokosmosie do dokonywania wyborów etycznych wynikających z należytego poznania ludzkiej natury. Człowiek ujawnia się tu jako contemplator mundi, poddany równocześnie imperatywowi nosce te ipsum („poznaj siebie samego”). Taką „summę” zasad i wzorców oferuje w polskiej poezji nowołacińskiej czwarta księga Elegii Jana Kochanowskiego , zwłaszcza zaś El. IV 3 Quae vaga curricula, nasycona myślą platońską i ciążąca ku esencji humanistycznej antropologii. Świat jest tu dziełem sztuki, a jego poznanie, napawające płynącą z doświadczenia piękna i świadomości pożytku, ma być połączone z głębokim studium ludzkiej natury. Wiedza o ludzkiej naturze ma pochodzić według Kochanowskiego nie tyle z obserwacji czy samoobserwacji , ale przede wszystkim z lektury. Podstawową dyrektywą etyczną wydaje się wybór człowieka dokonany w obrębie złożoności własnej natury, czyli nadawanie swemu życiu odpowiedniego kierunku na rozdrożu pomiędzy feritas a humanitas. U Macieja Kazimierza Sarbiewskiego wyrazi się ona w poczuciu rozdarcia między ziemskim wygnaniem a niebiańską ojczyzną, u Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w wizji wędrówki przez ciernisty i przepaścisty labirynt życia. Gwarantem bezpiecznej wędrówki jest czujny rozum. Prawidła nadane przez rozum i cnoty porządkują również etykę życia społecznego . Etos społeczny powinien opierać się na świadomości obywatelskiej Szlachty, która powinna również kroczyć drogą rozumu oraz umiaru, aby we właściwy sposób używać swej wolności , nie dopuszczając do utraty wolności ojczyzny. Myśl humanistyczna czerpie z filozoficznych kierunków takich jak stoicyzm, epikureizm, arystotelizm, platonizm, sceptycyzm, czy pitagoreizm i że nie pozostaje to to bez wpływu na paradygmaty etyczne. Jednakże począwszy od Petrarki każdy z tych indywidualnych systemów był eklektyczny, a etos humanistyczny rozwijający się głównie na podstawie konstrukcji myślowych Cycerona i Seneki, przybrał postać zaprawionego platonizmem stoicyzmu. Eklektyzm wynikał też z pragnienia pogodzenia dyskursu najważniejszych filozofów antycznych z chrześcijaństwem. W polskiej poezji nowołacińskiej dominują inspiracje stoickie, które najłatwiej było pogodzić z etyką chrześcijańską. Osadzona jest ona w kontekście polityczno - obywatelskim i łączy się nierozerwalnie z ideą szlachetności czy szlachectwa, przewyższającego wartością szlacheckie urodzenie. Wspiera się na fundamencie cnót kardynalnych, wspomaganych przez cnoty służebne, potrzebne każdemu człowiekowi lub określonemu stanowi społecznemu....
Elwira Buszewicz, Humanistic Ethos in Polish Neo-Latin Poetry The humanistic ethos emphasises the superior ideas of human existence such as self-knowledge and knowledge of the world that through the understanding of the macro- and microcosm leads to making ethical choices resulting from the proper knowledge of human nature. Here, the man reveals himself as a contemplator mundi, at the same time subjected to the imperative nosce te ipsum (“know thyself”). Such a summa of principles and models is offered in Book Four of Jan Kochanowski’s Elegies, especially El. IV: 3, Quae vaga curricula, saturated with Platonic thought and gravitating towards the essence of humanistic anthropology. Here, the world is an artwork, and its cognition, flowing from the experience of beauty and awareness of benefit, is to be combined with an in-depth study of human nature. According to Kochanowski, knowledge about human nature comes not so much from observation or self-observation, but primarily from reading. The fundamental ethical directive seems to be the choice made by the man within the complexity of his own nature, i.e. giving his life the right direction at the crossroads between feritas and humanitas. For Maciej Kazimierz Sarbiewski, it is expressed in the sense of being torn between earthly exile and the heavenly homeland; for Stanisław Herakliusz Lubomirski – in a vision of a journey through the thorny and abyssal maze of life. The guarantee of a safe journey is the vigilant reason. The principles given by reason and virtues also organise the ethics of social life. The social ethos should be based on the civic consciousness of the Nobility, who should also follow the path of reason and moderation to properly use their freedom, preventing the loss of freedom of their homeland. Humanistic thought draws on philosophical trends such as Stoicism, Epicureanism, Aristotelianism, Platonism, Scepticism, and Pythagoreanism, and that this is not without influence on ethical paradigms. Starting from Petrarch, however, each of these individual systems was eclectic, and the humanistic ethos, mainly based on the thought structures of Cicero and Seneca, took the form of Platonism flavoured with Stoicism. Eclecticism also resulted from the desire to reconcile the discourse of the most important ancient philosophers with Christianity. In Polish Neo-Latin poetry, Stoic inspirations dominate, which were easiest to reconcile with Christian ethics. The latter is embedded in the political and civic context and is inseparably related to the idea of nobility or nobleness that exceed the value of noble birth. It is based on the foundation of cardinal virtues, supported by ministerial virtues, needed by every person or specific social condition....

Wyrosła z tradycji dialogów Platona i traktatów Arystotelesa , a przede wszystkim z eklektycznych pism Cycerona, filozofia moralna wczesnej epoki nowożytnej od początku była ściśle związana z retoryką. W połowie XV w. nastąpiła jakościowa zmiana owej więzi, w czym decydująca rolę odegrało upowszechnienie się modelu edukacji opartego na studia humanitatis, najpierw w Italii, a na początku kolejnego stulecia w położonych na północ od Alp krajach Europy Zachodniej i Środkowej. Cyceron patronował nauczaniu etyki w szkołach protestanckich i jezuickich. Trwałym elementem szkolnictwa humanistycznego była-niezależnie od konfesji – zretoryzowana twórczość (najczęściej okolicznościowa) nauczycieli oraz uczniów, zachowana w formie tekstów rękopiśmiennych i drukowanych, które można podzielić na trzy podstawowe grupy: 1. mowy (np. pierwsza mowa rektora Kaspara Friesego z okazji utworzenia w Toruniu gymnasium academicum w 1594 r, mowa wygłoszona przez Franciscusa Tidicaeusa, profesora gimnazjum i lekarza miejskiego), 2. akcje oratorskie ( np. Controversia (lub Declamatio) de nobilitate słynnego mówcy Buonaccorsa (Bonagarsusa) da Montemagmo z Pistoi, Ad materiam politicam: quibus ad magnam fortunam perveniatur modis , 3. przedstawienia teatralne (np. sztuka wystawiona w Wilnie w 1696 r. Exilium Sapientis, Sapientis sublevatum in Dionysio Siciliae Tyranno, toruńskie przedstawienie z 1669 r. Ebrietas vivi sepultura, sive Zeno Constantinopolitanus imper[ator], wileńskie z 1678 r. Ebrietas purpurata in Phoca, Graecorum monarcha oraz wystawione w Krożach w 1678 r. Insepulta hominum sepultura in Zenone, Orientis imperatore, vino ebrio tumulato adumbrata. Obecność w przedstawionych wyżej wyborze ze szkolnych mów, akcji oratorskich i dramatów z wieków od XV do XVIII tematów roztrząsanych już przez humanistów piętnasto-i szesnastowiecznych (etyczny aspekt wykształcenia, relacje między pietas i erudito oraz między virtis i nobilitas) wraz z kultywowaniem antycznych form retorycznych (chreje, sentencje, etopeje, tezy) pozwala mówić o retoryce i etyce jako o obszarach wspólnych dla obu tradycji: protestanckiej i katolickiej oraz ściśle łączących Rzeczpospolitą z Europą Zachodnią. Autorzy szkolni doby baroku znacznie chętniej niż pisarze wczesnego renesansu sięgali zarówno po historię średniowieczną (głównie bizantyjską), jak też po dzieje najnowsze, ponadto częściej przywoływali bohaterów mniej jednoznacznych moralnie, próbując w ten sposób uatrakcyjnić tradycyjną etykę humanistyczną....
Bartosz Awianowicz, Humanistic Ethos in Speeches, Oratory Actions and School Drama in the Commonwealth of Late Renaissance and Baroque Periods The moral philosophy of the early modern era that grew out of the tradition of Plato's dialogues and Aristotle's treatises, and above all of Cicero's eclectic writings, was closely related to rhetoric from the very beginning. In the mid-fifteenth century, there was a qualitative change of this connection. It was mainly due to the popularisation of the education model based on studia humanitatis, first in Italy and, at the beginning of the next century, in the countries of Western and Central Europe north of the Alps. Cicero patronised the teaching of ethics in Protestant and Jesuit schools. A permanent element of the humanistic education was – irrespective of the religion – rhetorised (and usually occasional) works of teachers and students, preserved in the form of manuscripts and printed texts, which can be divided into three basic groups: (1) speech (e.g. the first speech of Rector Kaspar Friese on the occasion of the establishment in Toruń of the gymnasium academicum in 1594; a speech given by Franciscus Tidicaeus, a professor of the gymnasium and municipal physician); (2) oratorical actions (e.g. Controversia [or Declamatio] de nobilitate of the famous speaker Buonaccorso da Montemagno of Pistoia, Ad materiam politicam: quibus ad magnam fortunam perveniatur modis), (3) theatrical performances (e.g. a play staged in Vilnius in 1696, Exilium Sapientis, Sapientis sublevatum in Dionysio Siciliae Tyranno; Toruń play from 1669: Ebrietas vivi sepultura, sive Zeno Constantinopolitanus imper[ator]; Vilnius play from 1678: Ebrietas purpurata in Phoca, Graecorum monarcha; and that staged at Kroże [Kražiai] in 1678: Insepulta hominum sepultura in Zenone, Orientis imperatore, vino ebrio tumulato adumbrate). The presence in the above selection of school speeches, oratorical actions and dramas from the fifteenth to the eighteenth centuries discussed by fifteenth- and sixteenth-century humanists (ethical aspect of education, relations between pietas and erudito as well as between virtis and nobilitas) along with the cultivation of ancient rhetorical forms (chreiai, sentences, ethopoeiae, theses), makes it possible to speak of rhetoric and ethics as areas common to both traditions: Protestant and Catholic, and closely connecting the Commonwealth with Western Europe. School authors of the Baroque era much more willingly than the early Renaissance writers reached for both medieval (mainly Byzantine) history and recent history, and they more often referred to heroes less morally ambiguous, thus trying to make traditional humanistic ethics more attractive....

Wiek XX to okres wojen światowych, rewolucji, wielkich migracji, wysiedleń, pogromów, wypędzeń, i emigracji politycznej. Epoka Auschwitz, komunizmu i antysemityzmu, śmierci Boga, , kresu Piękna i śmierci Poety. Wiek modernizmu, awangardy i ponowoczesności. Czas rozwoju zbrodniczych ideologii, totalitaryzmu i Zagłady. Okres wyzwolenia sztuki i artysty z daniny utylitaryzmu, a zarazem spętania tychże obowiązkami poza artystycznymi. Fascynacja marksizmem i rozczarowanie jego socjalistycznymi zastosowaniami obok trwałego oporu wobec komunistycznej władzy, etosu walki i solidarności. Wszystko na tle złożonego stosunku do wiary i religii w państwie wielonarodowym, a także kościoła rzymskokatolickiego jako obserwatora lub uczestnika życia politycznego, azylu dla działalności konspiracyjnej oraz instancji wyznaczającej standardy postępowania moralnego . O zaborczej niewoli i restytucji państwowości, poprzez sanację i okupacyjny terror, system jednopartyjnej władzy klas i kult jednostki w PRL., do transformacji i demokracji. Lata budowania porządku finansowego państwa, wielkich kryzysów gospodarczych, rządów ekonomii, kształtowania społeczeństwa konsumpcyjnego, u schyłku stulecia również społeczeństwa sieci, wreszcie -przeobrażenia od lokalności, przez globalizację, do glokalizacji, czyli nadania mocy obowiązującej postulatowi rozwiązywania spraw globalnych w skali lokalnej. Autor próbuje odpowiedzieć w artykule, na ile da się wyodrębnić etos humanistyczny w XX w. w kontekście istnienia wielorakich nurtów ideowych i artystycznych. Opis dziejów dyskursu etycznego, przede wszystkim tego, który jest zakorzeniony w tradycji renesansowego humanizmu, oraz próba jego rekonstrukcji w polskim dorobku XX w. napotykają wiele trudności. Uwzględnienia bowiem wymagają rozmaitego typu przemieszczenia warstw myśli, metod, kontekstów, w jakich powstawały dzieła literackie oraz ich interpretacje. Celem prezentacji bądź rekonstrukcji potencjału etosu humanistycznego w polskiej literaturze XX w, może być zatem w dużo większej mierze nakreślenie obrazu zasadniczych przejawów kulturowych i filozoficznych inspiracji w mozaice postaw moralnych, widzianych w różnorodnych kontekstach epoki, niż zrelacjonowanie szkół etycznych czy stworzenie czegoś, co mogłoby przypominać swoisty z humanizmu wyrastający „kanon etyczny”. Dlatego autor omawia różne wzorce osobowe pojawiające się w XX w.: homo militans, homo religious, homo patiens, homo sacer, homo viator, homo aestheticus oraz zjawiający się na koniec epoki homo videns. To człowiek całkowicie podporządkowany wizji technologicznego zniewolenia – to skomponowana na koniec wieku koncepcja nowego, jednolitego i wspólnego dla całej populacji etosu, którego charakterystykę stanowią poszczególne, indywidualne etyki niezakorzenione w kanonach i zespołach, w istocie pozostających w kompletnym rozproszeniu norm moralnych, także brak autorytetów oraz brak dróg ucieczki z sytuacji terroru, któremu niegdyś – w dobrych intencjach zaspokojenia potrzeby wiedzy o świecie- ludzie sami dobrowolnie się poddali....
Robert Cieślak, Humanistic Ethos in the Twentieth Century – An Attempt at Reconnaissance The twentieth century was a period of world wars, revolutions, great migrations, displacements, pogroms, expulsions, and political emigration. The era of Auschwitz, communism and anti-Semitism, death of God, end of Beauty and death of the Poet. The age of modernism, avant-garde and post-modernity. A time of development of criminal ideologies, totalitarianism and the Holocaust. The period of the liberation of art and the artist from the tribute of utilitarianism, and at the same time of entrusting these duties beyond artistic ones. A fascination with Marxism and disappointment with its socialist applications alongside persistent resistance to the communist authorities, the ethos of struggle and solidarity. All this against the background of a complex attitude towards faith and religion in a multinational state, as well as the Roman Catholic Church as an observer or participant in political life, asylum for underground activity and an instance setting standards for moral conduct. From the captivity of partitions and restitution of statehood, through Sanation and occupation terror, a system of one-party class rule and the cult of the individual in the Polish People’s Republic period, to transformation and democracy. The years of building the financial order of the state, great economic crises, economic rule, shaping the consumer society, and at the end of the century also the internet society and, finally, transformation from locality through globalisation to glocalisation, i.e. the tendency to solve global issues on the local scale. The author tries to answer the question as to what extent the humanistic ethos in the twentieth century can be distinguished among the existing multitude of ideological and artistic trends. The description of the history of ethical discourse, above all the one rooted in the tradition of Renaissance humanism, and the attempt to reconstruct it in the Polish heritage of the twentieth century encounter many difficulties. Various types of displacement of thought, methods, contexts in which literary works and their interpretations were created, need to be reconsidered. Tus, the purpose of presenting or reconstructing the potential of the humanistic ethos in Polish literature of the twentieth century may therefore be to sketch the image of the basic cultural manifestations and philosophical inspirations in the mosaic of moral attitudes seen in various contexts of the era, than reporting ethical schools or creating something that could resemble a “ethical canon” arising out of humanism. That is why the author discusses various personal patterns appearing in the twentieth century: homo militans, homo religious, homo patiens, homo sacer, homo viator, homo aestheticus, and homo videns emerging at the end of the era. He is the man totally subordinated to the vision of technological enslavement – a concept of a new, uniform and common ethos composed at the end of the century, whose characteristics are individual, individual ethics not rooted in canons and groups, in fact remaining in a complete dispersion of moral norms, also lack of authority and no escape routes from the situation of terror that some time ago people voluntarily gave up themselves....