Autorka rozpoczyna wywód od rekapitulacji tez Robortella z traktatu Paraphrasis... (1548), przedstawiającego założenia poetyckie Horacego. Tak Robortello, jak i Horacy kładą nacisk na to, że poeta powinien uczyć (prodesse) lub bawić (delectare), lub czynić jedno i drugie jednocześnie. Tylko to ostatnie pozwoli jednak poszerzyć krąg odbiorców dzieła.
W literaturze rzymskiej wyróżniano kilka typów nawiązań do poprzedników. Po pierwsze: tłumaczenie dosłowne, po drugie zaś: naśladowanie (imitatio) – najbardziej cenione, rozumiane jako wyszukanie najciekawszych rzeczy u poprzedników i połączenie ich z własnym ingenium, by uzyskać zamierzony efekt artystyczny. Recepcję tych teorii wprowadza autorka na przykładzie twórczości elegijnej w Polsce. Na dwóch jej biegunach umieszcza Klemensa Janicjusza (jako naśladowcy utworów „płaczliwych” jak Tristia) i Jana Kochanowskiego (inspirującego się przede wszystkim utworami o topice miłosnej). Innym typem nawiązań obserwowanych w literaturze renesansowej, poza adaptacjami i parafrazami, są reminiscencje i aluzje, przejawiające się np. w adaptowaniu specyficznie horacjańskich motywów i tematów.
Przykładem wielości typów odniesień zawartych w pojedynczych utworach jest oda XI w Lyricorum libellus (1580) Kochanowskiego: In equum, nawiązująca co najmniej do trzech utworów Horacego, ale unikająca bezpośrednich zapożyczeń. Dwuznaczność rozegrana została przez poetę przede wszystkim na płaszczyźnie znaczeń: zwrotów do realnego lub boskiego (mitologicznego) adresata oraz dosłowną lub metaforyczną wymową utworu. Drugim omawianym przykładem jest epigramat 60 In culicem ze zbioru Foricoenia będący nawiązaniem do greckiego utworu Meleagra. Obydwa utwory opierają się na zawieszeniu pomiędzy poetyką powagi i żartu. W wypadku Kochanowskiego warstwa literalna wyzyskuje topikę miłosną, warstwa erudycyjna zaś stanowi metaliteracki komentarz oparty o poetykę heroikomiczną.
W podsumowaniu autorka zwraca uwagę na obecny w utworach Kochanowskiego element, który może być wyróżnikiem renesansowego sposobu dialogowania z antykiem, nieobecnym w późniejszej liryce nowołacińskiej. Kochanowskiego cechuje bowiem ideowo-estetyczna jedność znaczeniowa, później, np. u Sarbiewskiego, sprowadzona wyłącznie do podobieństwa formalnego.... Monika Szczot
Renaissance Horatian Imitations in Poland – Literary Theory and Practice
The author begins her argument with a recapitulation of Robortello's theses from his treatise Paraphrasis… (1548), presenting Horace's poetic assumptions. Both Robortello and Horace emphasize that the poet should teach (prodesse) or entertain (delectare), or do both at the same time. But only the latter would allow broadening the audience of the work.
There were several types of references to predecessors distinguished in Roman literature. First: literal translation; and second, imitation (imitatio) – the most valued, understood as finding the most exciting things in the predecessors and combining them with their own ingenium to achieve the intended artistic effect. The author introduces the reception of these theories on the example of elegiacal texts in Poland. At its opposite poles, she places Klemens Janicjusz (as a follower of lamentation poems like Tristia), and Jan Kochanowski (inspired mainly by love poems). Another type of references observed in Renaissance literature, apart from adaptations and paraphrases, are reminiscences and allusions, manifested, for example, in the adaptation of specifically Horatian motifs and themes.
An example of the multitude of reference types included in individual works is Ode XI in Lyricorum libellus (1580) by Kochanowski, In equum, referring to at least three works by Horace, but avoiding direct borrowings. The poet played the ambiguity primarily on the plane of meanings: through addressing the real or divine (mythological) recipient, and through the literal or metaphorical sense of the work. The second discussed example is the epigram 60th In culicem from the Foricoenia collection, which is a reference to a Greek song by Meleager. Both works are based on a suspension between the poetics of seriousness and fun. In Kochanowski's case, the literal layer exploits the love theme, while the erudite layer is a metaliterary commentary based on heroicomic poetry.
In summary, the author draws attention to an element present in Kochanowski's works, which may be a distinguishing feature of the Renaissance dialogue with antique, absent in later neo-Latin poetry. Kochanowski is characterized by ideological and aesthetic unity of meaning, which later, e.g. in Sarbiewski's, was reduced only to formal similarity....
Autorka wiąże dramat klasycystyczny z antropologią humanistyczną odwołującą się do tradycji starożytnej modyfikowaną przez kulturę judeochrześcijańską. W artykule omówiono problemy polskiego dramatu klasycystycznego w epoce nowożytnej w odniesieniu do teorii rodzaju literackiego oraz do wzorów antycznych i zachodnioeuropejskich, będących przedmiotem naśladowania polskich twórców. Autorka podkreśla, że recepcja Poetyki Arystotelesa w kulturze europejskiej XVI-XVII wieku kluczowa dla formułowania poetyk dramatycznych w literaturze nowożytnej. Przekonuje także, że należy czytać nowożytną tragedię jako pochodną ówczesnych modeli antropologiczno-etycznych.
Z tej perspektywy przeanalizowane zostają najwcześniejsze przykłady dramatu klasycyzującego w literaturze polskiej, jak zbudowana na problemach etycznych Odprawa posłów greckich (1578) Jana Kochanowskiego czy przekład Buchananowskiej tragedii Jeftes (1587) pióra Jana Zawickiego reprezentujący nurt humanizmu chrześcijańskiego. W utworach XVII wieku badaczka dostrzega rosnącą popularność Seneki jako wzorca dla tragediopisarzy (m. in. Jan Alan Bardziński). Równolegle odnotowuje obecność – choć w mniejszym nasieniu – wpływów francuskich, Corneille'a i Racine'a (przejawiającą się w spolszczeniach dokonanych przez Jana Andrzeja Morsztyna i Stanisława Morsztyna, jak i sporadycznie utworach rodzimych, jak np. Ermida Stanisława Herakliusza Lubomirskiego z 1664). Wzory francuskie zostają wyzyskane do dydaktyki teatru szkolnego około połowy XVIII wieku.
W podsumowaniu autorka zestawia klasyczne reguły postulowane przez Arystotelesa z prawidłami tragediopisarstwa oświeceniowego, podkreślając osadzenie tej drugiej w retoryczności, która pozwalała na wiarygodne ujawnienie szlachetności mówiących bohaterów. Ciężar polskich utworów oświeceniowych mieści się więc w sferze wysłowienia, a nie działania.
Niewielki passus poświęcony zostaje uwagom o komedii. Autorka zwraca na osiemnastowieczne tendencje do estetyzacji komedii jako gatunku niskiego oraz wprowadzenia śmiechu jako narzędzia dydaktycznego i moralizującego, głównych wzorców na oświeceniowych utworów komediowych upatrując we francuskiej tradycji pomolierowskiej oraz włoskim komediopisarstwie dell'arte (zwłaszcza w Goldonim).... Barbara Judkowiak
Classicism in Polish Drama of the Sixteenth–Eighteenth Centuries
The author links the classical drama with humanistic anthropology referring to ancient tradition modified by Judeo-Christian culture. The article discusses the problems of Polish Classicist drama in the modern era concerning the theory of the literary genre and to ancient and Western European patterns, which are imitated by Polish authors. Barbara Judkowiak emphasises that the reception of Aristotle’s Poetics in European culture of the sixteenth and seventeenth centuries is key to the formulation of dramatic poetics in modern literature. She also argues that early-modern tragedy should be read as a derivative of contemporary anthropological and ethical models.
From this perspective, she analyses the earliest examples of the Classicising drama in Polish literature, such as the Odprawa posłów greckich (The Dismissal of the Greek Envoys, 1578) by Jan Kochanowski, built on ethical problems, or a translation of the Buchanan’s tragedy Jephtes (1587) by Jan Zawicki, representing the trend of Christian humanism. In the seventeenth-century works, the researcher notices the growing popularity of Seneca as a model for tragedy writers (including Jan Alan Bardziński). At the same time, she notes the presence – albeit to a lesser degree – of French influences, Corneille and Racine (evident in the adaptations to Polish made by Jan Andrzej Morsztyn and Stanisław Morsztyn, as well as sporadically in native texts, such as Ermid by Stanisław Herakliusz Lubomirski from 1664). French patterns were used for the didactics of school plays around the mid-eighteenth century.
In summary, the author juxtaposes the Classic rules postulated by Aristotle with the canons of the Enlightenment tragedy writing, emphasising the fact that the latter were embedded in rhetoric, which allowed the credible disclosure of the nobleness of speaking protagonists. Thus, the weight of Polish Enlightenment works falls within the sphere of expression, not action.
A small passus of the text is devoted to comments about the comedy. The author draws attention to the eighteenth-century tendencies to aestheticise comedy as a low genre and to introduce laughter as a didactic and moralising tool, perceiving the main patterns of Enlightenment comedy pieces in the French post-Moliere tradition and the Italian comedy dell’ arte (especially in Goldoni)....
We wstępie autorka dokonuje przeglądu różnych stanowisk definicyjnych w odniesieniu do pojęcia klasycyzmu, by zestawić je z analogicznymi ujęciami przystającymi do liryki nowożytnej (renesansowej i barokowej). Celem artykułu jest wyznaczenie przejawiających się w praktyce literackiej dominujących staropolskich doktryn, którym przypisać można tendencje „klasycyzujące”. Omówiony zostaje więc postulat naśladowania poezji antycznej – imitatio antiquorum (zarówno jako naśladowania dzieł starożytnych, jak i struktur gatunkowych), jak i dawne pole znaczeniowe określenia „klasyczny” rozumianego jako 'wzorcowy, pierwszorzędny'.
Rozdział drugi poświęcono klasycyzmowi renesansowemu. Autorka, dokonując przeglądu dotychczasowych badań nad zagadnieniem, ukazuje klasycyzm jako program twórczy i jedną z funkcji humanizmu. Określa go także jako postawę antropologiczna, której regułą jest nie tylko naśladowanie się klasyków, ale i rozumienie oraz przyswajanie ich kategorii myślowych i kulturowych. Poszukuje także cech określających te tendencje w utworach polskich, szczególna jest tu rola „prostoty”. Autorka podkreśla rolę wyborów językowych twórców: podobnie jak francuscy poeci Plejady, polscy autorzy renesansowi uznają, że ideały klasyczne można wyrażać także w językach rodzimych
Rozdział trzeci poświęca autorka Janowi Kochanowskiemu, który przedstawiony zostaje zarazem jako klasycysta i klasyk. Wśród cech konstytuujących klasycyzm w utworach poety dostrzega kategorie: blandum („czaru”), harmonii pomiędzy eksperymentem a decorum (stosownością) i umiaru. Omawiając Kochanowskiego jako klasyka, autorka wskazuje na późniejszą recepcję jego utworów, zwłaszcza Psałterza.
Klasycyzm barokowy na gruncie polskim omówiony w rozdziale czwartym uznany zostaje za niezbadany i trudniejszy do uchwycenia niż renesansowy. Przegląd badań ukazuje, jak różnie rozumiany jest klasycyzm barokowy w dotychczasowych studiach nad zagadnieniem. Autorka podkreśla rolę antyklasycznej kategorii zadziwienia (maraviglia), która nie wypierała jednak całkowicie ideałów klasycznej harmonii.
W rozdziale piątym autorka rozpatruje formy gatunkowe (zwłaszcza te naśladowane z literatury antycznej) jako przestrzeń do badania tendencji klasycyzujących. Przejawy tych tendencji omówione zostają na przykładzie wybranych gatunków, które współcześnie zalicza się do liryki (nieposiadającej ówcześnie statusu rodzaju). Są to: elegia, hymn, oda (pieśń), tren.
Autorka konkluduje, że na przełomie XVI i XVII stulecia w literaturze polskiej dominują tendencje antyklasyczne, co przejawia się w częstym posługiwaniu się gatunkami hybrydalnymi i synkretycznymi. Nie przekreśla to jednak ich współistnienia z klasycyzmem, objawiającym się „podskórnie” także w świadomości twórców odchodzących do klasycyzującej estetyki.... Elwira Buszewicz
Classicism in Old-Polish Lyric Poetry
In the introduction, the author presents a survey of different attitudes to the definition of the concept of classicism to compare them with analogous approaches to early modern (Renaissance and Baroque) lyric poetry. The purpose of the article is to determine the dominant Old Polish doctrines present in the literary practice to which it is possible to attribute “classicising” tendencies. The author discusses both the postulate of imitating ancient poetry – imitatio antiquorum (understood both as imitation of ancient works and genre structures), and the old semantic field of the term “classic” understood as “exemplary, superior”.
The second chapter is devoted to Renaissance Classicism. After surveying the research on the issue, the author presents classicism as a creative programme and one of the functions of humanism. She also regards it as an anthropological attitude which is not only to imitate the classics, but also to understand and assimilate their mental and cultural categories. She looks for the features defining these trends in Polish works, with a special role of “simplicity”; emphasises the role of language choices by the authors: just like the French poets of the Pléiade, Polish Renaissance authors decided that it was possible to express classical ideals in native languages.
The third chapter is devoted to the author Jan Kochanowski, who is presented as both a Classicist and a Classic. Among the elements constituting Classicism in the works by the poet, she perceives the following categories: blandum (charm), harmony between an experiment and decorum (suitability) and moderation. Discussing Kochanowski as a Classic, the author points to the later reception of his works, especially the Psalter.
Baroque classicism in Poland, discussed in chapter four, she regards as unexplored and harder to grasp than the Renaissance one. The review of research into the problem shows many different understandings of Baroque classicism. The author emphasises the role of the anti-Classical category of wonder and astonishment (maraviglia), which, however, did not completely superseded the ideals of Classical harmony.
In chapter five, Buszewicz examines the genre forms (especially those imitated from ancient literature) as a space to study Classicising tendencies. The manifestations of these tendencies are discussed on the example of selected genres that today are categorised as lyric poetry (at that time without the genre status). They include: elegy, hymn, ode (song), threnody.
The author concludes that at the turn of the seventeenth century, anti-Classical tendencies dominated in Polish literature, which is manifested in the frequent use of hybrid and syncretic genres. This, however, did not exclude their coexistence with Classicism, manifesting itself “subconsciously” in the minds of artists departing from Classicising aesthetics....